19-dekabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Beriyaga soya solgan “SMERSH” rahbarining otilishi, SSSR samolyotini Xitoyga olib qochgan uchuvchi hamda birinchi jahon kubogining o‘g‘irlanishiga oid faktlar o‘rin olgan.
Afsonaviy “SMERSH” rahbarining otilishi
1954-yil 19-dekabr kuni hatto Beriyaning vakolatlariga soya solib, Stalinning asosiy vakiliga aylangan general-polkovnik Viktor Abakumov otish yo‘li bilan qatl etilgandi. Uning qulashi xuddi ko‘tarilishi kabi juda tez ro‘y bergan. 1953-yilda Stalinning vafoti mamlakatda ko‘plab insonlarning hayotini saqlab qolgandi, lekin Abakumovning emas.
1908-yilda qora ishchi oilasida tug‘ilgan Viktor 14 yoshga to‘lganida otasiz qolgan va tirikchiligini o‘zi ko‘radigan vaqt boshlangandi. O‘smir ikki yil davomida 2-Moskva brigadasida ko‘ngilli sanitar bo‘lib xizmat qilgan. Keyin “Mospromsoyuz”ga qadoqlovchi bo‘lib ishga joylashgunga qadar vaqtinchalik ishlar bilan shug‘ullangan.
Chiroyli qad-qomatidan tashqari Abakumovning kelib chiqishi o‘sha davr uchun mos kelardi, bu unga avvaliga “Komsomol”, so‘ngra partiya biletini qo‘lga kiritishga yordam bergan. 1930-yillarning boshlarida hokimiyat byurokratik apparatni haqiqiy proletarlar bilan aralashtirishga qaror qiladi. Shu sabab Viktor SSSR Ichki va tashqi savdo xalq komissariati ma’muriy bo‘limi boshlig‘i o‘rinbosariga aylangan.
1932-yil yanvarda u Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasiga ishga yuborilgan va natijada Abakumov Moskva viloyatining iqtisodiy bo‘limi vakolatli vakili lavozimiga ko‘tarilgan. 24 yoshli yigit keng ko‘lamli imkoniyatlarga hayratga tushgan.
Rahbariyat Abakumovning erkinliklariga uzoq qo‘yib bermagan — u “GULAG” tezkor boshqarmasining 3-bo‘limi tezkor komissari lavozimiga o‘tkazilgan. 1934-yilda karyeradagi bunday o‘zgarish sezilarli qulash hisoblanardi. U nafaqaga qadar tizimdagi kichik bir murvatligicha qolishi mumkin edi, ammo “Katta terror” barchasini o‘zgartirib yuborgan. Itoatkor Abakumov eng o‘jarlarning ham ko‘rsatma berishga majburlar olardi. Yoshligidan kurashga qiziqqan Viktor orttirgan ko‘nikmalaridan ayblovchilarga ta’sir ko‘rsatishda foydalangan. Uning qo‘liga tushganlar ham jismonan, ham ruhan sinardi.
Davlat xavfsizligi ofitseri 1938-yil kuzida Maxfiy-siyosiy bo‘lim boshlig‘i o‘rinbosari lavozimiga qadar ko‘tarilgan. U shaxsan NKVD rahbari Lavrentiy Beriyaning e’tiboriga tushgandi. Viktor Abakumov NKVDning Rostov viloyati bo‘yicha boshqarmasi boshlig‘i etib tayinlangan.
“SMERSH”ga Viktor Abakumov rahbar etib tayinlangan. Endilikda u mudofaa xalq komissari lavozimini egallab, to‘g‘ridan to‘g‘ri Iosif Stalinga bo‘ysungan. “SMERSH” Ikkinchi jahon urushi vaqtida kontrrazvedka tuzilmasida katta ishlarni amalga oshirgan. Nemis agenturasining sovet tomonidan faoliyati deyarli butunlay falajlangan. Urush yillarida 3,5 mingdan ortiq qo‘poruvchi va 6 ming terrorchi yo‘q qilingan.
Quruq statistikaga ko‘ra, “SMERSH” tomonidan tekshiruvdan o‘tgan sovet fuqarolarining aksariyati hibsga olinmagan va ta’qiblarga uchramagan. Hatto shubha ostida bo‘lganlar ham tergov organlari tomonidan yaxshilab tekshirilgan. Bularning barchasi xato va vakolatlardan chetga chiqishlar bo‘lmaganini bildirmaydi, ammo “SMERSH” siyosiy repressiyalar bilan shug‘ullanmaganini aniq aytish mumkin.
1945-yil yozida Viktor Abakumov general-polkovnik unvonini olgan. “SMERSH” SSSR Davlat xavfsizlik vazirligi tarkibiga boshqarma sifatida kiritilgan va Abakumov 1946-yil bahorida uning rahbari etib tayinlangan. U Beriyada yaqin hisoblangan Vsevolod Merkulov o‘rnini egallagandi.
Stalin Beriyani uzoqlashtirib, Abakumovni yaqinlashtirgani yetmaganidek, Davlat xavfsizligi vazirligi eng nozik ishlar bilan shug‘ullanishni boshlagan. Buyruqlarni so‘zsiz bajarishga o‘rgangan Abakumov “xalqlar otasi”ning topshiriqlarini shu zahoti amalga oshirardi. 1940-yillar oxiri va 1950-yillar boshidagi barcha yirik siyosiy jarayonlar Davlat xavfsizligi vazirligi tomonidan nazorat qilingan.
Bunday qudrat har qanday insonning boshini aylantirib qo‘yishi tabiiy edi. Abakumov hokimiyatdan qulab, yerto‘lalarda otilgan yuqori martabalilar taqdirini o‘ziga tegishli emas deb hisoblagan. Ammo 1951-yil 12-iyulda u hibsga olingan va Lefortova qamoqxonasiga joylashtirilgan. Unga mansab vakolatini suiiste’mol qilish, muhim materiallarni yashirish, “shifokorlar ishiga” to‘sqinlik qilishga urinish va yana ko‘p ayblovlar qo‘yilgan. Nafaqat vazir, balki qo‘lidagi to‘rt oylik o‘g‘li bilan rafiqasi ham qamoqqa olingan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Abakumov misli ko‘rilmagan qiynoqlarga solingan bo‘lsa-da, hech qanday ko‘rsatma bermagan va shu sababli uning ishi cho‘zilib ketgan. 1953-yil martda Stalin vafot etgan, shu yilning iyulida esa Lavrentiy Beriya hibsga olingan. Bu ko‘pchilikning ozodlikka chiqishiga sabab bo‘lgan, ammo general Abakumov uchun emas. Faqatgina ayblovlar o‘zgargan — u “Beriya to‘dasi” a’zosi sifatida ko‘rilgan.
Viktor Abakumov ustidan sud jarayonlari 1954-yil 14-dekabrda Leningradda boshlangan. Sudda u o‘z aybini tan olmagan, faqat rahbariyat topshiriqlarini bajarganini bildirgan. 19-dekabr kuni esa u otishga hukm qilingan va jazo shu kuniyoq ijro etilgan.
SSSR samolyotini Xitoyga olib qochgan uchuvchi
1985-yil 19-dekabr kuni Shamil Alimuradov ismli uchuvchi SSSR samolyotini Xitoyga minib qochgandi. Taxtamigdadan Chitaga uchayotgan samolyotning ekipaj komandiri kabinasiga kirib olgan erkak pichoq bilan tahdid qilib, davlat chegarasini kesib o‘tishga buyruq bergan.
Yakutsk fuqarolik aviatsiya boshqarmasining “An-24” samolyoti Yakutsk—Taxtamigda—Chita—Irkutsk yo‘nalishi bo‘yicha parvoz qilish edi, biroq kutilmaganda u o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib, Xitoyga qo‘ngan. Havo kemasining bortida 39 yo‘lovchi va besh nafar ekipaj a’zosi bo‘lgan, jumladan, ikkinchi uchuvchi Shamil Alimuradov ham. Chitaga yaqinlashilgan vaqtda u ekipaj komandiriga tahdid qilib, davlat chegarasini keskin o‘tishga majburlagan. OAV Alimuradovning SSSRdan qochishiga shaxsiy xafagarchiligi sabab bo‘lganini yozgan: uchuvchi rahbariyat uni havo kemasining komandiri lavozimiga ko‘tarmayotganidan qattiq norozi bo‘lgan.
Alimuradovning o‘zi esa bu kabi xatti-harakatini boshqa narsa bilan izohlagan. Aviatsiya veteranining ijtimoiy tarmoqlarda yozishicha, u ataylab kamsitilish uchun matbuotda shunday bahonalar bilan yoritilgan. 2016-yilda Alimuradov “News.ykt.ru” tahririyatiga qo‘ng‘iroq qilib, mamlakatdan qochishi nashrlarda noto‘g‘ri talqin qilingani, aslini olganda u “sovet hukumatining qurboniga aylangan qahramon” ekanini bildirgan. Shu bilan birga, u jinoyatni sodir etishga “KGB” xodimlari turtki berganini aytgan.
Xullas Chitaga uchish vaqtida shturman hojatga kirib ketgan. Alimuradov birinchi navbatda yo‘lovchilar saloni hammasi joyida ekanini tekshirgan. Kabinaga qaytib, styuardessa nosozlikdan shikoyat qilayotgan va u yerga mexanik kerakligini aytgan. Komandir Abramyan bilan yolg‘iz qolgan Alimuradov qo‘lbola pichoqni uning bo‘yniga tiragan va Xitoyda uchishni talab qilgan. Abramyanning e’tiroziga ikkinchi uchuvchi “Gapirmasdan bajar!”, degan.
Nimadir sodir bo‘lganidan shubhalangan shturman va bortmexanik kabina eshigini taqillatishni boshlagan. Alimuradov ichkariga kirishga urinishlarni to‘xtatishni talab qilib, yo‘qotadigan hech narsasi qolmaganini ta’kidlagan. Abramyan samolyot olib qochilgani to‘g‘risida yerga signal berishga va dispetcher bilan bog‘lanishga muvaffaq bo‘lgan.
“Terrorchi — salondagi yo‘lovchi bo‘lsa boshqa narsa, u yoningda o‘tiradigan ekipaj a’zosi bo‘lsa — uman boshqa holatdir. Sen bunga ruhan tayyor emassan, bu xiyonatning eng oliy darajasi. Muammo shundaki, u uchuvchi sifatida har bir harakatimni oldindan bilardi”, — deydi Abramyan.
Sovet—Xitoy chegarasida havo kemasi komandiri ikkinchi uchuvchini halokat signalini yoqishga ko‘ndiradi. Abramyan xitoyliklar samolyotni urib tushirishi mumkinligini aytgan. Bundan tashqari, ekipajga yaqin atrofdagi aerodrom koordinatalari noma’lum edi.
“Men hech narsadan qo‘rqmas edim, Abramyanning esa rangi oqarib ketdi. U bizni urib tushirishadi deb o‘ylardi, men uni tinchlantirmoqchi bo‘ldik, lekin u gaplarimni eshitmasdi”, — deydi Alimuradov.
Oxir-oqibat Abramyan radiokompasni Sitsikar aeroporti yo‘nalishiga to‘g‘rilash bo‘yicha ma’lumotlarni olgan. Ammo samolyotni qo‘ndira olmagan: hal qiluvchi onda radiokompos ko‘rsatkichi bir necha bor yo‘nalishini o‘zgartirgan. “An-24” parvozni yakunlash o‘rniga tog‘lar ustida aylanib yurgan.
“O‘ylashimcha, xitoyliklar tog‘larda halokatga uchrashimiz uchun ataylab signalda nosozliklarni keltirib chiqargan. Sovet hukumatini yomonlashni istamayman-u, lekin biznikilar ham shuni xohlagan bo‘lsa kerak”, — deya eslaydi Abramyan.
Qishloq xo‘jaligidagi tajribasi sabab u “An-24”ni chegaradan 500 kilometr naridagi sholi dalasiga qo‘ndirishga muvaffaq bo‘lgan. Bu vaqtga kelib bakdagi yonilg‘i yana yetti daqiqa parvoz qilishga yetadigan darajada qolgan edi xolos. Qattiq qo‘nishga qaramay, yo‘lovchilar orasida hech kim jarohat olmagan. Tez orada ularni Xitoy kuch tuzilmalari vakillari qurshab olgan. Yo‘lovchilar va ekipaj a’zolari Xarbinga olib o‘tilib, u yerda Chitaga jo‘natilgan. Alimuradov esa Xitoy sudi tomonidan sakkiz yilga ozodlikdan mahrum etilgan.
1989-yilda Xitoy Alimuradovni SSSRda topshirgan. Yakutsk sudi uni yana besh yilga ozodlikdan mahrum etish bo‘yicha hukm chiqargan. Abramyan aviatsiya bo‘linmasidan bo‘shatilgan, SSSR tarqalgach Alimuradov yana aviatsiyaga qaytgan. 2010-yilga kelib u “Yakutiya” aviakompaniyasida yuqori lavozimlardan birini egallagan.
“Matbuotda Xitoy Alimuradovni topshirdi deb yozishmoqda. Bitta haqiqatni ochaman. Xitoy meni topshirmadi, aksincha, ular qolishim uchun barcha sharoitni yaratib berdi. Men Xitoy xalqi va hukumatini juda hurmat qilaman”, — deb yozgan Alimuradov.
Birinchi jahon kubogining o‘g‘irlanishi
1983-yil 19-dekabr kechasi Rio-de-Janeyroda Jyul Rime mukofoti, Jahon chempionati g‘olibining kubogi o‘g‘irlab ketilgan edi.
Jyul Rimening kubogi avvalida “G‘alaba” deb nomlangan va dastlabki uchta jahon chempioni — urugvayliklar (1930-yil) va italiyaliklarga (1934, 1938) topshirilgan. Kubok qadimgi yunonlarning g‘alaba ma’budasi Nika haykali bo‘lib, qo‘lida qadah ko‘tarib turgan edi. “Oltin ma’buda”ning o‘g‘irligi 3,8 kilogrammni tashkil etgan.
1970-yilda Meksikada bo‘lib o‘tgan to‘qqizinchi Jahon chempionati yakunida Braziliya terma jamoasi ketma-ket g‘oliblik sovrinini uchinchi bor qo‘lga kiritgan, shundan so‘ng, o‘sha paytdagi qoidalarga muvofiq kubok g‘oliblar bilan abadiy qolgan.
Ikkinchi jahon urushi boshlanganda Chempionat kubogini amaldagi 1938-yilgi jahon chempionlari — italiyaliklar saqlab qolgan va biroq ular qattiq talablarni bajarishi kerak edi. O‘shanda Italiya futbol federatsiyasi prezidenti Ottorino Barassi xavfsizlik nuqtayi nazaridan kubokni seyfdan olib, uyiga — karavoti ostidagi etik ichiga yashirib qo‘ygan.
Mukofot urushdan “eson-omon” o‘tib olgan, biroq 1966-yili Angliyada Jahon chempionati boshlanishiga uch oy qolganida uni o‘g‘irlab ketishgan. Hodisa kubok Buyuk Britaniyada ko‘rgazmaga qo‘yilganida sodir bo‘lgan. O‘g‘ri uni qaytarish uchun 15 ming funt sterling talab qilgan.
Har ehtimolga qarshi kubokning aniq nusxasi yaratilgan, ammo o‘g‘irlikdan bir hafta o‘tib, “Oltin ma’buda” Londondagi bog‘lardan birining butalari orasidan topilgan. Noodatiy topilmaga Pikls laqabli it duch kelgandi.
Va nihoyat uchinchi o‘g‘rilik Rioda sodir bo‘lgan. O‘shanda Braziliya uchinchi marta chempionlikni qo‘lga kiritib, kubokni o‘z qo‘lida abadiy saqlash huquqini qo‘lga kiritgan. Kubok Braziliya futbol konfederatsiyasining qarorgohidan o‘g‘irlab ketilgan.
Kechasi milliy g‘alaba kubogini birgina qorovul qo‘riqlardi. O‘sha qorovulni 1983-yil 20-dekabrga o‘tar kechasi to‘rt nafar jinoyatchi Braziliya futbol konfederatsiyasi binosiga kirib, kubokni olib ketgan. Keyingi bir necha yil ichida ularning barchasi qo‘lga olingan, ammo ular “Oltin ma’buda”ni nima qilishganini aytmagan.
Versiyalardan biriga ko‘ra, jinoyatchilar kubokni eritgan yoki xususiy kolleksiyaga sotib yuborgan. Braziliyaliklar o‘zlari uchun xuddi shunaqa kubok nusxasini yasashga majbur bo‘lgan.
Yangi va taniqli futbol kubogi 1974-yilgi futbol chempionati uchun qilingan. Kubok yaratishga tayyorgarlik ikki yil oldin boshlangan — bu safar Xalqaro futbol federatsiyasi chempionlik sovrinini yaratish uchun musobaqa o‘tkazishga qaror qiladi. 53 kompaniya bebaho sovrinning muallifi bo‘lish huquqi uchun tanlovda qatnashgan va g‘oliblik Bertoni badiiy rahbari bo‘lgan Silvio Gazzaniga ismli haykaltaroshga nasib etgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (1)
tanlanganlar digan joyi qatga yoqolib qoldi?