Boku metrosida 286 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan halokat, fransuzlar tomonidan AQSHga sovg‘a qilingan Ozodlik haykali va fashistlardan ozod etilgan Ukraina. Kun xronologiyasida 28-oktabr

28-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan mashinist xatosi sabab Boku metrosida halok bo‘lgan yuzlab yo‘lovchi, Fransiya tomonidan AQSHga sovg‘a qilingan Ozodlik haykali va nemis fashistlaridan ozod etilgan Ukrainaga oid faktlar o‘rin olgan.

Boku metrosida yuz bergan eng yirik halokat

1995-yilning 28-oktabr kuni Bokuda butun dunyo metrolari tarixida qurbonlar soni bo‘yicha eng katta halokat yuz bergandi. Stansiyalararo harakatlangan elektropoyezd vagonida yuzaga kelgan yong‘in oqibatida 286 kishi halok bo‘lgan, yana shuncha odam jarohat olgan. Ozarbayjon hukumati favqulodda holat mashinistning tunnelda to‘xtash borasidagi qarorini sabab yuzaga kelganini ma’lum qilgan.

Boku metropoliteni 1967-yilda ishga tushirilgan bo‘lib, Sovet Ittifoqida Moskva, Leningrad, Kiyev va Tbilisidan keyingi beshinchi yerosti yo‘liga aylangan. U bugungi kunda ham yo‘lovchilar oqimi va boshqa qator muhim tavsiflari bo‘yicha postsovet davlatlari orasida beshinchi o‘rinda turadi. Boku metrosining tarixida insonlar o‘limiga sabab bo‘lgan bir necha voqealar yuz bergan. 1994-yilning 13-mart va 3-iyul kunlari avvalida stansiya platformasida, keyinroq elektropoyezd vagonida teraktlar sodir bo‘lgan. Birinchi portlash oqibatida 114 kishi halok bo‘lgan, 49 kishi jarohatlangan. Ikkinchi terakt 13 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan, yaradorlar — 58 kishi. Ozarbayjon o‘shanda teraktlar Armaniston maxsus xizmatlari tomonidan uyushtirilganini ma’lum qilgan.

1995-yil 28-oktabr kuni esa Boku yer osti yo‘lida qurbonlar soni bo‘yicha tarixdagi eng yirik halokatlardan biri sodir bo‘lgan. Yong‘in oqibatida 286 kishi, jumladan, 28 nafar bola va uch nafar qutqaruvchi halok bo‘lgan. 270 kishi jarohat olgan.

Fojia soat 17:00 larda boshlangan. Manbalarda favqulodda holat eng “tig‘iz vaqt”da, shaharliklar ishdan uyga qaytayotgan, vagonlar esa yo‘lovchilarga to‘la bo‘lganida sodir bo‘lgani keltiriladi. Aslida bundan emas: 27 yil oldin ushbu kun shanbaga to‘g‘ri kelgan, aks holda qurbonlar soni yanada ko‘p bo‘lardi.

Vagonlardan birining yuk tortuvchi dvigatellaridan birida yong‘in chiqqach, vahimaga tushib qolgan mashinist tarkibni “Ulduz” va “Nariman Narimanov” stansiyalari orasidagi tor tunnelda to‘xtatgan. Olov tez tarqala boshlagan, bunga vagonlarning 98 foiz qismi tez yonuvchan materiallardan ishlangani ham sabab bo‘lgan. Mashinist zudlik bilan avariya haqida dispetcherga xabar bergan. Kontakt relslardan kuchlanishni olib tashlashga qaror qilingan. Bu yo‘riqnomaga to‘g‘ri kelardi, biroq quvvati o‘chirilgan poyezdni stansiyaga qaytarish imkonsiz bo‘lib qolgan.

Tunnelda havo aylanishining yaxshi emasligi va yorug‘lik kamligi bois ko‘plab yo‘lovchilar tutunga tiqilgan hamda sarosimada oyoq ostida qolib ketgan. Poyezd oynasidan chiqishga uringanlar ularni sindirishga tushib, turli jarohatlar olgan. 40 ga yaqin odamning jasadi tunnel yo‘lida topilgan — odamlar eng yaqin stansiyaga yetib bora olmagan. Bir necha kishi kuch va kommunikatsiya kabellarini ushlagani bois elektr toki urishidan vafot etgan. Qolganlar quyuq tutun sabab nafas ololmay qolgan. “Ulduz” stansiyasi tomonidan yoqilgan tunnel ventilyatsiyasi rejimi evakuatsiya qilinayotgan yo‘lovchilar yo‘nalishi bo‘ylab harakatlangan.

Omon qolganlardan biri keyinchalik shunday eslagandi: “Poyezd tunnelga kirishi bilan chaqnoqni ko‘rdim. Keyin alanga vagonni egallab oldi, oynalar sindiril va chiroq o‘chdi. Odamlar vagondan chiqish uchun oynalarni sindirishga tushdi. Biz nafas ololmay qoldik”.

Bokudagi fojiadan uch kun o‘tib, mustaqil mutaxassislar agarda mashinist poyezdni to‘xtatmasdan eng yaqin perronga qadar harakatlanganda, ko‘pchilik omon qolgan bo‘lishini ma’lum qilgan: tarkibi “Ulduz” stansiyasidan 200 metr uzoqlikda to‘xtab qolgan. Qaror dispetcherlar tomonidan to‘liq ma’lumot yo‘qligi va vaziyatni yaxshi anglamagani sabab qabul qilingan. Fuqarolik mudofaasi shahar shtabiga bu boradagi xabar favqulodda holatdan bir soat o‘tib yetib kelgan.

Metroga tushgan o‘t o‘chiruvchi va qutqaruvchilar 400 ga yaqin odamni evakuatsiya qilgan. Ular 6 soat davomida olovchi o‘chirgan va omon qolgan yo‘lovchilarni yuqoriga chiqargan.

Bundan oldingi yillarda uyushtirilgan teraktlar sabab hodisa avvaliga portlash, qasddan yong‘in uyushtirish sifatida qaralgan. Ammo taxminlar tasdiqlanmagan. Avariyani tekshirish bo‘yicha hukumat komissiyasi fojiaga texnik nosozlik, shuningdek, mashinistning to‘xtash to‘g‘risidagi xato qarori bo‘lgan, degan xulosaga kelgan. Komissiya rahbari, Ozarbayjon hukumati rahbarining o‘rinbosari Abbos Abbosov halokatga sovet davridan qolgan eski uskunalar sabab bo‘lganini aytgan.

Halok bo‘lganlar xotirasiga Ozarbayjon prezidenti Haydar Aliyev umummilliy motam e’lon qilgan. Davlat rahbari qurbonlarni davlat hisobidan dafn etish va ularning oilalariga 1 million manat (o‘sha davrdagi kurs bo‘yicha 230 dollar) ajratish topshirig‘ini bergan.

Fransuzlar sovg‘a qilgan Ozodlik haykali

1886-yil 28-oktabr kuni Nyu-Yorkdagi Ozodlik haykalining rasmiy ochilishi bo‘lib o‘tgandi. Ozodlik haykalining original maketi fransiyalik haykaltarosh Frederik Ogyust Bartoldi tomonidan 1870-yilda tayyorlangan bo‘lib, uning birinchi nusxasini hozirda Eyfel minorasi yaqinidagi Lyuksemburg bog‘ida ko‘rish mumkin.

Haykal Amerikaning aynan qayeriga o‘rnatilishini Bartoldi tanlagan. Uning fikricha, Manxetten chegarasidan 3 kilometr janubi-g‘arbda joylashgan Bedlou oroli monument uchun ideal joy hisoblangan. Tarixchilarga ko‘ra, Bartoldi o‘zining ulkan haykalini nafaqat Nyu-York yaqinidagi orolga, balki Qizil va O‘rta yer dengizlarini birlashtirib turuvchi Suvay kanalidagi Port-Saidga ham o‘rnatishni rejalashtirgan. “Osiyo nur sochayotgan Misr” loyihasini amalga oshmagan, biroq Bartoldining mehnati besamar ketmagan va AQSH hududida amalga oshgan. Bundan tashqari, Suvaysh kanali quruvchisi Lessens AQSHdagi Ozodlik haykalini yaratish bo‘yicha qo‘mita rahbarligiga tayinlangan.

Monumentni Bedlou oroliga o‘rnatish loyihasi AQSH Kongressi tomonidan 1877 yilda tasdiqlangan. Fransuzlar uni AQSH Mustaqillik deklaratsiyasining 100 yilligiga — 1876-yil 4-iyul sanasiga taqdim etishni rejalashtirgan. Biroq mablag‘ yig‘ish jarayonlari cho‘zilib ketgan va bu vaqtda kelib faqatgina mash’alani ushlab turgan mis qo‘l tayyorlangan. 1878-yil iyulda Ozodlik malikasining bosh qismi tayyor bo‘lgan.

Tayyor Ozodlik haykalining birinchi taqdimoti 1884-yil 4-iyul kuni Fransiyada o‘tkazilgan, shundan keyin u bo‘laklarga ajratilib, AQSHga yuborilgan. Nyu-Yorkka Ozodlik haykali 1885-yil 17-iyul kuni yetib kelgan. Haykalni yig‘ish ishlari 4 oyga yaqin davom etgan. Biroq prezident Grover Klivlend ishtirokidagi haykalning rasmiy ochilishi marosimi 1886-yil 28-oktabrda o‘tkazilgan. Tantanali ochilish marosimida faqat erkaklar ishtirok etgan. Faqatgina istisno tariqasida Lessensning sakkiz yoshli qizi va Bartoldining rafiqasi ishtirok etishiga ruxsat berilgan. Bedlou oroli 1956-yilga kelibgina Ozodlik oroli nomiga o‘zgartirilgan.

Ozodlik haykali og‘irligi 125 tonnani tashkil etuvchi po‘lat karkasdan iborat. Konstruksiyani loyihalashtirish va qurishga Gustav Eyfel taklif etilgan. Karkas shunday tuzilganki, monument ichida bemalol harakatlanish va zina orqali ko‘tarilishi mumkin. Toj qismida joylashgan tomosha maydonchasiga qadar 354 ta zinani bosib o‘tish kerak. Qimmatbaho toshlar ko‘rinishida bo‘lgan 25 ta oyna Nyu-York bandargohiga qaragan.

Po‘lat skelet usti umumiy og‘irligi 31 tonnani tashkil etuvchi 2,37 millimetr qalinlikdagi mis bo‘laklari bilan qoplangan. Bir-biriga bog‘langan mis bo‘laklar haykalning shaklini tashkil qiladi. Haykalning bir oyog‘ida singan zanjir mavjud — Bartoldi shu orqali ozodlikka erishishni ramziy ifodalagan. Ozodlik haykalining chap qo‘lidagi kitobda AQSH Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilingan sana Rim raqamlarida yozilgan: JULY IV MDCCLXXVI.

Har yili Ozodlik haykaliga 4 milliondan ortiq turist tashrif buyuradi. Oroldagi Milliy bog‘cha chiqish erkin, biroq unga yetib olish uchun paromda harakatlanish, shuningdek, yaxshilab tekshiruvdan o‘tishga to‘g‘ri keladi.

Fashist bosqinchilaridan ozod etilgan Ukraina

Ikkinchi jahon urushi davrida Ukraina hududida harbiy harakatlar 40 oy davom etgan — 1941-yil 22-iyundan 1944-yilning 28-oktabriga qadar. Nemis qo‘shinlari hujum vaqtida qaqshatkich qarshilikka uchragan. Bunga 1941-yil iyun oxirida Dubno—Lusk—Brodi yaqinidagi eng yirik tanklar to‘qnashuvi, o‘sha yil sentabridan boshlangan Kiyev mudofaasi, 1941-yil 5-avgustdan 16-oktabrgacha cho‘zilgan Odessa mudofaasi bunga misol bo‘la oladi.

Biroq 1941-yil iyulning ikkinchi dekadasida fashist qo‘shinlari G‘arbiy Ukrainani egallaydi. 24-oktabr kuni Xarkov taslim bo‘ladi. 4-noyabrda sovet qo‘shinlari Balakleya—Artemovsk—Pugachyov—Xorpi chizig‘idan chekingani bois, Donbassning katta qismi egallab olingan.

1942-yilning dekabrida feldmarshal Paulyusning 6-armiyasi Stalingrad (hozirda Volgograd) yaqinida qurshovga olingach, sovet qo‘shinlari birinchi ukrain qishloqlari va Sharqiy Donbassdagi shaharlarni ozod etadi. 1943-yil yanvardan 1944-yil kuzga qadar butun Ukraina hududini ozod etish uchun kurashlar davom etgan. Bu davrda Ukraina yerlarida butun sovet qo‘shinlarining yarmi joylashtirilgan. Ukraina hududida Qizil armiya jami 15 ta hujum operatsiyasini o‘tkazgan.

Ukrainani ozod etish bo‘yicha janglar asosan 1943-yilning yoz fasliga to‘g‘ri kelgan. Kurskda g‘alaba qozongan sovet qo‘shinlari Xarkovshina va Donbass hududlariga kirib borgan. 1943-yil 23-avgustda Belgorod-Xarkovdagi “Rumyansev” operatsiyasi davomida Xarkov ozod etilgan.

Eng yodda qolarli janglardan biri Dnepr uchun kurashda kechgan. Dneprni uchun jangda qariyb 4 million kishi qatnashgan, front 750 kilometrga cho‘zilgan. Bundan urush ikki bosqichda kechgan: birinchisida (13-avgustdan 21-sentabrga qadar) Chernigov-Poltava va Donbass operatsiyalari o‘tkazilgan bo‘lib, natijada sovet qo‘shinlari Dneprga chiqib borgan; ikkinchisida (22-sentabrdan 23-dekabrgacha) sovet qo‘shinlari Dnepr o‘ng qirg‘og‘idagi 23 ta plasdarmni egallagan va Kiyev, Nijnedneprovsk operatsiyalarini boshlagan. 1943-yilning avgust-dekabr oylarida dushmanning 60 dan ortiq diviziyasi yakson etilib, Ukrainaning katta qismi, Donbass ozod etilgan.

O‘sha yilning dekabr oxirlarida Dnepr-Karpat operatsiyasi — Ikkinchi jahon urushidagi eng yirik strategik operatsiyalardan biri boshlangan. Natijada Ukrainaning o‘ng qirg‘oq qismi ozod etilgan. Mamlakat hududidagi jangovar harakatlar davomida 3 millionga yaqin askar halok bo‘lgan. Ukrainadagi 700 dan ortiq shahar va 28 ming qishloq to‘liq yoki qisman yakson qilingan, qariyb 10 million odam boshpanasiz qolgan. Nemislar 16 mingdan ortiq sanoat korxonalarini yo‘qqa chiqargan.

Urush davomida Ukrainaning jami 8-10 million aholisi halok bo‘lgan. Tinch aholining o‘ldirilishi bilan bog‘liq eng yirik qirg‘in Babiy-Yar chegarasida amalga oshirilgan. U yerda 150 ming yahudiy, Kiyev kasalxonalaridagi bemorlar va oddiy fuqarolar o‘ldirilgan. 1941-1944-yillar davomida Ukrainada jami 1,5 milliondan ortiq yahudiy — Xolokost qurbonlarining to‘rtdan biri o‘ldirilgan.

28-oktabr Ukrainada fashist bosqinchilaridan ozod etilgan kun sifatida nishonlandi. U mamlakat prezidentining 2009-yil oktabrdagi qarori bilan umummilliy bayramlar qatoriga kiritilgan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.