Markaziy bank asosiy stavkani o‘zgarishsiz qoldirdi — sabablar, oqibatlar va uning hozirgacha o‘zgarish jarayoni

Markaziy bank asosiy stavkani o‘zgarishsiz — 15 foizlik darajada qoldirdi. Buning O‘zbekiston hayotiga ta’siri, endi nimalar bo‘lishi kutilayotgani va hozirgacha asosiy stavkaning o‘zgarish jarayoni “Daryo” sharhida.

Asosiy stavka o‘zi nima va uning ta’siri qanday?

Asosiy stavka O‘zbekiston hayotiga jiddiy ta’sir qiladi. Mazkur stavkaga mamlakatdagi qolgan barcha stavkalar (omonatlar, kreditlar va boshqalar) bog‘liqdir.

Stavka talab va taklifni o‘zgartiradi, ular esa, o‘z navbatida, aholi va biznes qarorlarini. Bularning barchasi esa narxlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 

Odatda mamlakatda yuqori inflyatsiya yuz berganda Markaziy banklar asosiy stavkani oshiradi. Natijada aholi iste’mol va investitsion qarorlariga ta’sir o‘tkaziladi. Bu esa ichki talab va inflyatsiya darajasi o‘zgarishida muhim ahamiyat kasb etadi. 

Asosiy stavka nega o‘zgarishsiz qoldirildi?

U inflyatsion kutilmalar hamda kelgusi oylarda narxlar va iqtisodiy ko‘rsatkichlarning kutilayotgan vaziyatidan kelib chiqib o‘zgartiriladi.

Markaziy bankning asosiy vazifasi — bozorning barcha ishtirokchilari va barcha jarayonlar (inflyatsiya, iqtisodiy faollik va moliyaviy barqarorlik) o‘rtasida muvozanatni topishdir.

O‘zbekiston Markaziy banki asosiy stavka o‘zgarishsiz qoldirilganini bir nechta sabablar bilan izohladi. 

Iyul—avgust oylarida narxlarning yillik o‘sish sur’atlarini mo‘tadillashishi kuzatilib, o‘tgan yilning mos davridagi ko‘rsatkichlardan baland shakllandi. 

Shuningdek, iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalar may oyida kuzatilgan yuqori darajasiga nisbatan pasayishiga qaramasdan, hamon 14-15 foizni tashkil etmoqda.

Kelgusi oylarda iqtisodiy faollikning yanada ortishi va qishloq xo‘jaligi sohalarida mavsumiy pul tushumlarining ko‘payishi hisobiga yalpi talabning o‘sishi, energiya ta’minoti va ichki bozorda ayrim mahsulotlar taklifi bilan bog‘liq inflyatsion xatarlar saqlanib qolmoqda.

Yuqoridagilarni inobatga olib, asosiy stavkani yillik 15 foiz darajasida saqlab qolish bo‘yicha qaror qabul qilindi. 

Asosiy stavkani o‘zgarishsiz qoldirilishi oqibatlari

Banklarning asosiy stavkadagi o‘zgarishlarga javob berish muddati bir kundan bir oygacha bo‘lishi mumkin.

Markaziy bank asosiy stavkani o‘zgartirishga qaror qilsa, bozorni mumkin bo‘lgan o‘sish yoki pasayish haqida avvaldan xabardor qiladi. 

Iyul oyida asosiy stavka pasaytirilgandan so‘ng kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining pasayishi kutilgan edi. 

Aholiga ajratilgan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasi 0,1 foizga oshgan bo‘lsa ham, tadbirkorlar uchun bu ko‘rsatkich 0,9 foizga pasaydi. 

Asosiy stavkaning o‘zgarishi banklardagi omonatlar bo‘yicha foizlarga ham ta’sir qiladi. Odatda agar u o‘zgarmasa, omonatlar bo‘yicha ham foizlar deyarli o‘zgarmaydi.

Biroq bu barcha kreditlarga taalluqli emas. Masalan, oliy ta’lim tashkilotlarida to‘lov-kontrakt asosida o‘qish uchun kredit ajratish tartibiga muvofiq, ta’lim krediti banklar tomonidan kredit oluvchiga Markaziy bankning asosiy stavkasi miqdorida ajratiladi.

Bunda asosiy stavka pasaytirilgan taqdirda, ta’lim krediti bo‘yicha foiz stavkasi mutanosib ravishda pasayadi, asosiy stavkasi oshirilgan taqdirda esa ta’lim krediti bo‘yicha foiz stavkasi o‘zgarishsiz qoladi.

Banklar va mijozlar o‘rtasida tuzilgan o‘zgaruvchan foiz stavkali, xususan, Markaziy bank asosiy stavkasiga bog‘langan holda tuzilgan foiz stavkalari shartnomalarga ta’siri esa ushbu shartnomada kelishilgan shartlar yoki kredit ajratish bo‘yicha tegishli nizom talablariga muvofiq bo‘ladi, — degan edi u.

Asosiy stavkaning hozirgacha o‘zgarish jarayoni

O‘zbekistonda asosiy stavka eng past bo‘lib 2015—2017-yillar oralig‘ida qayd etilgan — 9 foiz. 

Asosiy stavka 14 foiz ko‘rinishida eng ko‘p 2006-yil 15-iyuldan 2010-yil 31-dekabrigacha deyarli 4 yil saqlanib qolgan.