O‘zbekistonda 11 yil davomida tuzilgan 4 jildli “Al-Qomus”: arabcha-o‘zbekcha qomusiy lug‘at nashrdan chiqdi

Milliy matbuot markazida G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi tomonidan nashr etilgan 4 jildli “Al-Qomus”: arabcha-o‘zbekcha qomusiy lug‘atining (qisqacha “Al-Qomus”) taqdimoti bo‘lib o‘tdi.

Ushbu lug‘atda arab tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan so‘zlar jamlangan. Lug‘at akademik, filologiya fanlari doktori, professor Ne’matullo Ibrohimov boshchiligidagi Abdulhakim Oripov, Akmaljon Ikromjonov, Abdulhamid Zayriyevlardan iborat mualliflar guruhi tomonidan 11 yil davomida tuzilgan. To‘rt jilddan iborat yangi arabcha-o‘zbekcha lug‘at 100 mingdan ortiq so‘z va iborani qamrab olgan.

Anjumanda ta’kidlanishicha, “Al-Qomus” lug‘ati arab tilining klassik davrdan to bugungi kun jonli shakligacha, aniq, tabiiy va insoniy ilmlardan tortib diniy manbalargacha, adabiy til bilan bir qatorda turli shevalargacha, matbuotdan og‘zaki muloqotgacha, barcha-barchasiga oid so‘z boyligini o‘zida mujassam etgan. Unda til jozibasining oynasi bo‘lgan turg‘un iboralar, maqol-matallar, nazm-u nasr namunalari, Qur’oni karim oyatlari va hadisi shariflardan ko‘plab misollar keltirilgan.

O‘zbekiston xalqaro Islom akademiyasi professori, sharqshunos-arabshunos Zohidullo Munavvarovning ta’kidlashicha, ushbu lug‘at yuz mingdan oshiq so‘z va iborani qamrab olgan o‘zbek tilining fundamental lug‘aviy tafsiridan iborat.

Ushbu munosabat bilan ta’kidlash o‘rinliki, so‘z boyligi 100 000 birlikni tashkil etadigan tillarning o‘zi sanoqli. Mazkur haqiqat o‘zbek tilining nechog‘lik boy va serqirra voqelikni o‘zida mujassam etgan nodir fenomen ekanini ko‘rsatadiki, bu ona tilimiz imkoniyatlarining go‘yoki cheklangani haqidagi, onda-sonda bo‘lsa ham, eshitilib qoladigan iddaolarga berilgan asosli raddiyadir.

Ikkinchidan, kiritilgan so‘z va ibora birliklari soni bo‘yicha ilmiy jamoatchilikka yaxshi ma’lum bo‘lgan rus arabshunosi X.K.Baranovning mashhur “Arabsko-russkiy slovar” lug‘atidan ikki yarim hissa ortiq bo‘lgan, har biri 900-1000 sahifali to‘rt jilddan iborat “Al-Qomus”ning prinsipial farqlaridan biri shundan iboratki, u sho‘ro davri uchun xos bo‘lgan arab tiliga qaratilgan mafkuraviy tazyiqlardan xoli tarzda tuzilgan.

Uchinchidan, lug‘atda arabcha so‘zlarning o‘zbekcha tarjimasigina berilmasdan, balki asl ilmiy lug‘atlar taqozosiga mos ravishda tegishli so‘zlarning nozik jihatlarini oydinlashtiruvchi arabcha matnlardan misollar ham keltirilganki, bu hol uning professional darajasini yanada ko‘targan. Darhaqiqat, O‘zbekistonning sobiq muftiysi marhum Usmonxon Alimov lug‘atning ilk jildlari nashr etilgan kunlar haqli ravishda ta’kidlaganlaridek, “Al-Qomus”da “tarixiy shaxslar, jug‘rofiy nomlar, ularning atalish sabablari, ko‘plab o‘simlig-u hayvonlarning o‘zbekcha muqobillari bilan birgalikda ilmiy nomlari ham berilganki, bu turli ilm-fan vakillarida ham qiziqish uyg‘otadi”.

To‘rtinchidan, “Al-Qomus”ni tuzishda Xalil ibn Ahmadning “Al-Ayn”, Feruzobodiyning “Al-Qomus al-muhit”, Ibn Manzurning “Lison al-arab” kabi mumtoz arab lug‘atlari hamda “Al-Mu’jam al-kabir”, “Al-Mu’jam al-vasit”, “Mu’jam matn al-lug‘a”, “Mu’jam al-lug‘a al-arabiyya al-mu’osira” kabi zamonaviy arabcha ensiklopediyalar tayanch manbalar vazifasini bajargan. Shuningdek, Leyn, Ilyas, Belo, Girgas kabi mashhur olimlar tomonidan yaratilgan ingliz, nemis, fransuz, rus, turk, fors hamda boshqa G‘arb va Sharq tillaridagi lug‘atlardan samarali foydalanilgan. Bunday fundamental yondashuv natijasida nazarda tutilayotgan lug‘atni boshqalardan farqlantirib turadigan yana bir fazilat – lug‘atchilikning bir necha yo‘nalishlari sintezi “Al-Qomus”da o‘zini namoyon etganini qayd etish mumkin.

Yangi lug‘at bilan bog‘liq yana bir muhim masalaga e’tiborni qaratishni istar edik. O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi, O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti, Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti va boshqa turdosh oliy o‘quv yurtlarida islomshunoslar, tarixchilar, manbashunoslar, matnshunoslar, adabiyotshunoslar, filologlar va til bilan bog‘liq boshqa mutaxassislar tayyorlanadi. Ular faoliyatining samaradorligi, eng avvalo, arab tilidagi hamda arab alifbosida yozilgan mahalliy tillardagi asl manbalarni o‘qish va tushunish mahorati bilan bog‘liq. Shuning uchun ham mazkur yo‘nalishda ta’lim olayotgan talabalarga arab alifbosiga asoslangan eski o‘zbek yozuvi bilan bir qatorda, arab va fors tillari ham o‘qitiladi. Mazkur faoliyatni qiyinlashtirayotgan omillardan biri tegishli o‘quv qo‘llanmalarining tanqisligi, jumladan, arabcha-o‘zbekcha mukammal lug‘atning yo‘qligi edi. Qo‘limizda turgan lug‘at, shubhasiz, mazkur bo‘shliqni to‘ldiradi.

Zohidullo Munavvarov. O‘zbekiston xalqaro Islom akademiyasi professori, sharqshunos-arabshunos 

Lug‘atni tuzishda katta xizmat qilgan olim Abdulhakim Oripovning alohida ta’kidlashicha, hozirgi o‘zbek tilimizdagi so‘zlarning tag o‘zagi arab tiliga borib taqaladi.

“Bundan tashqari bizning madaniyatimiz arab islom madaniyati bilan bog‘lanadi. Ajdodlarimiz yozgan asarlar arab tilida bitilgan. Ularni o‘rganish, yaxshilab tushunish, tariximiz, adabiyotimiz, san’atimizni anglashda bu kitoblarning ahamiyati katta. Endi bularni o‘rganish uchun lug‘at kerak. Lug‘atlarimiz bor edi, lekin katta, mukammal lug‘atga ehtiyoj bor edi.

Lug‘at akademik Ne’matilla Ibrohimov boshchiliklarida amalga oshirilgan. Bunga 3 nafar mualliflar guruhi, ustoz bilan birgalikda 4 kishi bo‘lib 11 yildan ortiq vaqt davomida mehnat qilindi. Agar 11 yildan har bir kishining vaqtini hisoblasak 45 yilga yaqin vaqt bo‘ladi bu. Har bir so‘zning berilayotgan ma’nosi katta mas’uliyat yuklaydi. Shuning uchun ham bu juda katta mehnat edi”, — deydi Abdulhakim Oripov.

Lug‘atshunoslikda katta voqeylik sifatida ko‘rilayotgan “Al-Qomus” lug‘atini G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi do‘konlaridan xarid qilishingiz mumkin.