Миллий матбуот марказида Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи томонидан нашр этилган 4 жилдли «Ал-Қомус»: арабча-ўзбекча қомусий луғатининг (қисқача «Ал-Қомус») тақдимоти бўлиб ўтди.
Ушбу луғатда араб тилидан ўзбек тилига таржима қилинган сўзлар жамланган. Луғат академик, филология фанлари доктори, профессор Неъматулло Иброҳимов бошчилигидаги Абдулҳаким Орипов, Акмалжон Икромжонов, Абдулҳамид Зайриевлардан иборат муаллифлар гуруҳи томонидан 11 йил давомида тузилган. Тўрт жилддан иборат янги арабча-ўзбекча луғат 100 мингдан ортиқ сўз ва иборани қамраб олган.
Анжуманда таъкидланишича, «Ал-Қомус» луғати араб тилининг классик даврдан то бугунги кун жонли шаклигача, аниқ, табиий ва инсоний илмлардан тортиб диний манбаларгача, адабий тил билан бир қаторда турли шеваларгача, матбуотдан оғзаки мулоқотгача, барча-барчасига оид сўз бойлигини ўзида мужассам этган. Унда тил жозибасининг ойнаси бўлган турғун иборалар, мақол-маталлар, назм-у наср намуналари, Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифлардан кўплаб мисоллар келтирилган.
Ўзбекистон халқаро Ислом академияси профессори, шарқшунос-арабшунос Зоҳидулло Мунавваровнинг таъкидлашича, ушбу луғат юз мингдан ошиқ сўз ва иборани қамраб олган ўзбек тилининг фундаментал луғавий тафсиридан иборат.
Ушбу муносабат билан таъкидлаш ўринлики, сўз бойлиги 100 000 бирликни ташкил этадиган тилларнинг ўзи саноқли. Мазкур ҳақиқат ўзбек тилининг нечоғлик бой ва серқирра воқеликни ўзида мужассам этган нодир феномен эканини кўрсатадики, бу она тилимиз имкониятларининг гўёки чеклангани ҳақидаги, онда-сонда бўлса ҳам, эшитилиб қоладиган иддаоларга берилган асосли раддиядир.Маълум қилинишича, «Ал-Қомус» луғати араб тилининг классик даврдан то бугунги кун жонли шаклигача, аниқ, табиий ва инсоний илмлардан тортиб диний манбаларгача, адабий тил билан бир қаторда турли шеваларгача, матбуотдан оғзаки мулоқотгача, барча-барчасига оид сўз бойлигини ўзида мужассам этган. Унда тил жозибасининг ойнаси бўлган турғун иборалар, мақол-маталлар, назму наср намуналари, Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифлардан кўплаб мисоллар келтирилган.Иккинчидан, киритилган сўз ва ибора бирликлари сони бўйича илмий жамоатчиликка яхши маълум бўлган рус арабшуноси Х.К.Барановнинг машҳур «Арабско-русский словар» луғатидан икки ярим ҳисса ортиқ бўлган, ҳар бири 900-1000 саҳифали тўрт жилддан иборат «Ал-Қомус»нинг принципиал фарқларидан бири шундан иборатки, у шўро даври учун хос бўлган араб тилига қаратилган мафкуравий тазйиқлардан холи тарзда тузилган.
Учинчидан, луғатда арабча сўзларнинг ўзбекча таржимасигина берилмасдан, балки асл илмий луғатлар тақозосига мос равишда тегишли сўзларнинг нозик жиҳатларини ойдинлаштирувчи арабча матнлардан мисоллар ҳам келтирилганки, бу ҳол унинг профессионал даражасини янада кўтарган. Дарҳақиқат, Ўзбекистоннинг собиқ муфтийси марҳум Усмонхон Алимов луғатнинг илк жилдлари нашр этилган кунлар ҳақли равишда таъкидлаганларидек, «Ал-Қомус»да «тарихий шахслар, жуғрофий номлар, уларнинг аталиш сабаблари, кўплаб ўсимлиг-у ҳайвонларнинг ўзбекча муқобиллари билан биргаликда илмий номлари ҳам берилганки, бу турли илм-фан вакилларида ҳам қизиқиш уйғотади».
Тўртинчидан, «Ал-Қомус»ни тузишда Халил ибн Аҳмаднинг «Ал-Айн», Ферузободийнинг «Ал-Қомус ал-муҳит», Ибн Манзурнинг «Лисон ал-араб» каби мумтоз араб луғатлари ҳамда «Ал-Муъжам ал-кабир», «Ал-Муъжам ал-васит», «Муъжам матн ал-луға», «Муъжам ал-луға ал-арабийя ал-муъосира» каби замонавий арабча энциклопедиялар таянч манбалар вазифасини бажарган. Шунингдек, Лейн, Иляс, Бело, Гиргас каби машҳур олимлар томонидан яратилган инглиз, немис, француз, рус, турк, форс ҳамда бошқа Ғарб ва Шарқ тилларидаги луғатлардан самарали фойдаланилган. Бундай фундаментал ёндашув натижасида назарда тутилаётган луғатни бошқалардан фарқлантириб турадиган яна бир фазилат – луғатчиликнинг бир неча йўналишлари синтези «Ал-Қомус»да ўзини намоён этганини қайд этиш мумкин.
Янги луғат билан боғлиқ яна бир муҳим масалага эътиборни қаратишни истар эдик. Ўзбекистон халқаро ислом академияси, Ўзбекистон Миллий университети, Тошкент давлат шарқшунослик университети, Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ва бошқа турдош олий ўқув юртларида исломшунослар, тарихчилар, манбашунослар, матншунослар, адабиётшунослар, филологлар ва тил билан боғлиқ бошқа мутахассислар тайёрланади. Улар фаолиятининг самарадорлиги, энг аввало, араб тилидаги ҳамда араб алифбосида ёзилган маҳаллий тиллардаги асл манбаларни ўқиш ва тушуниш маҳорати билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам мазкур йўналишда таълим олаётган талабаларга араб алифбосига асосланган эски ўзбек ёзуви билан бир қаторда, араб ва форс тиллари ҳам ўқитилади. Мазкур фаолиятни қийинлаштираётган омиллардан бири тегишли ўқув қўлланмаларининг танқислиги, жумладан, арабча-ўзбекча мукаммал луғатнинг йўқлиги эди. Қўлимизда турган луғат, шубҳасиз, мазкур бўшлиқни тўлдиради.
Зоҳидулло Мунавваров. Ўзбекистон халқаро Ислом академияси профессори, шарқшунос-арабшунос
Луғатни тузишда катта хизмат қилган олим Абдулҳаким Ориповнинг алоҳида таъкидлашича, ҳозирги ўзбек тилимиздаги сўзларнинг таг ўзаги араб тилига бориб тақалади.
«Бундан ташқари бизнинг маданиятимиз араб ислом маданияти билан боғланади. Аждодларимиз ёзган асарлар араб тилида битилган. Уларни ўрганиш, яхшилаб тушуниш, тарихимиз, адабиётимиз, санъатимизни англашда бу китобларнинг аҳамияти катта. Энди буларни ўрганиш учун луғат керак. Луғатларимиз бор эди, лекин катта, мукаммал луғатга эҳтиёж бор эди.
Луғат академик Неъматилла Иброҳимов бошчиликларида амалга оширилган. Бунга 3 нафар муаллифлар гуруҳи, устоз билан биргаликда 4 киши бўлиб 11 йилдан ортиқ вақт давомида меҳнат қилинди. Агар 11 йилдан ҳар бир кишининг вақтини ҳисобласак 45 йилга яқин вақт бўлади бу. Ҳар бир сўзнинг берилаётган маъноси катта масъулият юклайди. Шунинг учун ҳам бу жуда катта меҳнат эди», — дейди Абдулҳаким Орипов.
Луғатшуносликда катта воқейлик сифатида кўрилаётган «Ал-Қомус» луғатини Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи дўконларидан харид қилишингиз мумкин.
Изоҳ (0)