Dunyo xaritasida O‘zbekiston nomli davlat rasman 1924-yil 27-oktabrda paydo bo‘ldi. Bungacha bu nom sobiq Buxoro xonligining ikkinchi nomi sifatida qo‘llanilib kelingan bo‘lsa-da, davlatning rasmiy nomi emasdi. Shu kuni Buxorodagi Oq uyda Fayzulla Xo‘jayev yangi O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzilganini e’lon qildi. Shu bilan O‘zbekiston Respublikasining garchi SSSR tarkibida bo‘lsa ham rasmiy tarixi boshlandi. “Daryo” 1924-yildan boshlab respublika boshqaruvida ishtirok etgan O‘zbekiston davlatining sobiq rahbarlari haqida so‘z yuritadi.
O‘zbekiston SSRda boshqaruv
O‘zbekiston sovet sotsialistik respublikasida dastlab SSSR kabi aniq rahbarlik lavozimi mavjud emas edi. Vladimir Lenin davrida rasman mamlakatdagi eng yuqori lavozim Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi raisi hisoblangan. Biroq inqilob rahnamosi, “dohiy” Vladimir Lenin Xalq Komissarlari Soveti (XKS, hozirgi Vazirlar Mahkamasi) raisi bo‘lib, aynan uning qo‘lida butun hokimiyat to‘plangan edi. Leninning vafotiga qadar SSSRda eng yuqori lavozim XKS raisi bo‘lib qoladi.1924-yil “dohiy” Lenin vafot etgach, Iosif Stalin mamlakatning yangi rahbariga aylanadi. 1922-yildan beri Kommunistik partiya Markaziy Qo‘mitasining (KPSS MQ) bosh kotibi bo‘lib kelgan Stalin davrida endi Kompartiya bosh kotibi SSSRdagi oliy rahbar bo‘ladi. Bu an’ana mamlakat tarqab ketgunga qadar amal qiladi. XKS raisi esa Xrushchyov davridan, ya’ni 1960-yillardan boshlab asosiy davlat lavozimi sifatida o‘z ahamiyatini yo‘qotadi.
O‘zbekiston SSR tashkil qilinganda o‘lka siyosiy hayotida katta obro‘ga ega, jadidchilik va istiqlolchilik homiysi Fayzulla Xo‘jayev respublikaning yangi yetakchisiga aylandi. Fayzulla Xo‘jayev O‘zbekiston tashkil etilganidan to 1937-yilga qadar O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Sovetining raisi sifatida faoliyat olib boradi. Vladimir Lenin XKS raisi sifatida mamlakatni boshqargani bois O‘zSSRda ham XKS raisi davlat rahbari sifatida qabul qilinadi.
Ammo SSSRdan farqli o‘laroq O‘zbekiston SSRda boshqaruv kollektiv bo‘lgan. Xalq Komissarlari Soveti raisidan tashqari O‘zbekiston Kommunistik partiyasi Markaziy Qo‘mitasi (MQ) kotibi va O‘zbekiston Oliy Sovet(parlament)i Prezidiumi raisi ham respublikaning rahbar lavozimlaridan hisoblangan. Biroq SSSRdagi kabi O‘zbekiston SSRda ham 1960-yillardan boshlab XKS yoki Ministrlar soveti raisi davlat boshqaruvida muhim rol o‘ynamaydi. Butun hokimiyat O‘zSSR Kompartiyasi MQ bosh (birinchi) kotibi qo‘liga o‘tadi.
Quyida O‘zbekiston SSR rahbarlari sifatida faoliyat yuritgan O‘zbekiston Kommunistik partiyasi MQ bosh (birinchi) kotiblari, XKS va Oliy Soveti Prezidiumi raislari ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti (keyinchalik Ministrlar Soveti) raislari
O‘zSSRda hukumat vazifasini Xalq Komissarlari Soveti bajargan. 1946-yil Xalq Komissarlari Soveti Ministrlar Sovetiga aylantiriladi. Mustaqillikdan so‘ng esa Ministrlar Soveti Vazirlar Mahkamasiga aylantiriladi va uni prezident tomonidan tayinlanuvchi bosh vazir boshqara boshlaydi.
Oliy Sovet Prezidiumi raislari
SSSRda (jumladan O‘zSSRda ham) Oliy Sovet Prezidiumi davlatning qonun chiqaruvchi organi bo‘lmish Oliy Sovet(parlament) sessiyalari oralig‘ida uning nomidan faoliyat olib boruvchi hamda Oliy Sovet va Xalq deputatlari syezdi ishini tayyorlovchi va tashkil qiluvchi oliy davlat organi hisoblangan. 1938-yilgacha ushbu funksiyani Markaziy Ijroiya qo‘mitasi bajargan.Garchi butun hokimiyat Kompartiya bosh kotibi qo‘lida to‘plangan bo‘lsa-da, rasman respublika rahbari Oliy Sovet Prezidiumi raisi edi. Shu bois mustaqillikdan so‘ng O‘zbekistonni boshqargan rahbarlar ham ushbu ro‘yxatga qo‘shildi.
Kompartiya Markaziy qo‘mitasi bosh kotiblari
Yuqorida aytilganidek, O‘zSSRda davlat boshqaruvi kollektiv bo‘lgan, biroq Stalin repressiyalari va Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Kompartiya Markaziy qo‘mitasi bosh kotibi lavozimi mutlaq hokimiyatga ega bo‘ladi. SSSRdagi kabi O‘zbekiston SSRda ham Markaziy qo‘mita bosh kotiblari respublikaning bosh rahbariga aylanadi. 1991-yil Kompartiya tarqalib ketishi bilan, ushbu lavozim ham bekor qilinadi va mustaqil O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik siyosati olib boriladi.
Shunday qilib, bugungi kungacha O‘zbekiston davlati boshqaruvida o‘nlab insonlar ishtirok etgan. Ularning ko‘pchiligi millatparvarligi, O‘zbekiston davlatchiligi uchun qilgan fidoyiligi bilan tarixda qolgan bo‘lsa, ba’zilari ularni sotish va qamoqqa olish bilan xotiralarda qolgan.
Izoh (0)