Дунё харитасида Ўзбекистон номли давлат расман 1924 йил 27 октябрда пайдо бўлди. Бунгача бу ном собиқ Бухоро хонлигининг иккинчи номи сифатида қўлланилиб келинган бўлса-да, давлатнинг расмий номи эмасди. Шу куни Бухородаги Оқ уйда Файзулла Хўжаев янги Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси тузилганини эълон қилди. Шу билан Ўзбекистон Республикасининг гарчи СССР таркибида бўлса ҳам расмий тарихи бошланди. «Дарё» 1924 йилдан бошлаб республика бошқарувида иштирок этган Ўзбекистон давлатининг собиқ раҳбарлари ҳақида сўз юритади.
Ўзбекистон ССРда бошқарув
Ўзбекистон совет социалистик республикасида дастлаб СССР каби аниқ раҳбарлик лавозими мавжуд эмас эди. Владимир Ленин даврида расман мамлакатдаги энг юқори лавозим Бутунроссия Марказий Ижроия Қўмитаси раиси ҳисобланган. Бироқ инқилоб раҳнамоси, «доҳий» Владимир Ленин Халқ Комиссарлари Совети (ХКС, ҳозирги Вазирлар Маҳкамаси) раиси бўлиб, айнан унинг қўлида бутун ҳокимият тўпланган эди. Лениннинг вафотига қадар СССРда энг юқори лавозим ХКС раиси бўлиб қолади.1924 йил «доҳий» Ленин вафот этгач, Иосиф Сталин мамлакатнинг янги раҳбарига айланади. 1922 йилдан бери Коммунистик партия Марказий Қўмитасининг (КПСС МҚ) бош котиби бўлиб келган Сталин даврида энди Компартия бош котиби СССРдаги олий раҳбар бўлади. Бу анъана мамлакат тарқаб кетгунга қадар амал қилади. ХКС раиси эса Хрушчёв давридан, яъни 1960 йиллардан бошлаб асосий давлат лавозими сифатида ўз аҳамиятини йўқотади.
Ўзбекистон ССР ташкил қилинганда ўлка сиёсий ҳаётида катта обрўга эга, жадидчилик ва истиқлолчилик ҳомийси Файзулла Хўжаев республиканинг янги етакчисига айланди. Файзулла Хўжаев Ўзбекистон ташкил этилганидан то 1937 йилга қадар Ўзбекистон ССР Халқ Комиссарлари Советининг раиси сифатида фаолият олиб боради. Владимир Ленин ХКС раиси сифатида мамлакатни бошқаргани боис ЎзССРда ҳам ХКС раиси давлат раҳбари сифатида қабул қилинади.
Аммо СССРдан фарқли ўлароқ Ўзбекистон ССРда бошқарув коллектив бўлган. Халқ Комиссарлари Совети раисидан ташқари Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Қўмитаси (МҚ) котиби ва Ўзбекистон Олий Совет(парламент)и Президиуми раиси ҳам республиканинг раҳбар лавозимларидан ҳисобланган. Бироқ СССРдаги каби Ўзбекистон ССРда ҳам 1960 йиллардан бошлаб ХКС ёки Министрлар совети раиси давлат бошқарувида муҳим рол ўйнамайди. Бутун ҳокимият ЎзССР Компартияси МҚ бош (биринчи) котиби қўлига ўтади.
Қуйида Ўзбекистон ССР раҳбарлари сифатида фаолият юритган Ўзбекистон Коммунистик партияси МҚ бош (биринчи) котиблари, ХКС ва Олий Совети Президиуми раислари кўрсатилган.
Ўзбекистон ССР Халқ Комиссарлари Совети (кейинчалик Министрлар Совети) раислари
ЎзССРда ҳукумат вазифасини Халқ Комиссарлари Совети бажарган. 1946 йил Халқ Комиссарлари Совети Министрлар Советига айлантирилади. Мустақилликдан сўнг эса Министрлар Совети Вазирлар Маҳкамасига айлантирилади ва уни президент томонидан тайинланувчи бош вазир бошқара бошлайди.
Олий Совет Президиуми раислари
СССРда (жумладан ЎзССРда ҳам) Олий Совет Президиуми давлатнинг қонун чиқарувчи органи бўлмиш Олий Совет(парламент) сессиялари оралиғида унинг номидан фаолият олиб борувчи ҳамда Олий Совет ва Халқ депутатлари съезди ишини тайёрловчи ва ташкил қилувчи олий давлат органи ҳисобланган. 1938 йилгача ушбу функцияни Марказий Ижроия қўмитаси бажарган.Гарчи бутун ҳокимият Компартия бош котиби қўлида тўпланган бўлса-да, расман республика раҳбари Олий Совет Президиуми раиси эди. Шу боис мустақилликдан сўнг Ўзбекистонни бошқарган раҳбарлар ҳам ушбу рўйхатга қўшилди.
Компартия Марказий қўмитаси бош котиблари
Юқорида айтилганидек, ЎзССРда давлат бошқаруви коллектив бўлган, бироқ Сталин репрессиялари ва Иккинчи жаҳон урушидан сўнг Компартия Марказий қўмитаси бош котиби лавозими мутлақ ҳокимиятга эга бўлади. СССРдаги каби Ўзбекистон ССРда ҳам Марказий қўмита бош котиблари республиканинг бош раҳбарига айланади. 1991 йил Компартия тарқалиб кетиши билан, ушбу лавозим ҳам бекор қилинади ва мустақил Ўзбекистонда кўппартиявийлик сиёсати олиб борилади.
Шундай қилиб, бугунги кунгача Ўзбекистон давлати бошқарувида ўнлаб инсонлар иштирок этган. Уларнинг кўпчилиги миллатпарварлиги, Ўзбекистон давлатчилиги учун қилган фидойилиги билан тарихда қолган бўлса, баъзилари уларни сотиш ва қамоққа олиш билан хотираларда қолган.
Изоҳ (0)