Rossiya Ukrainada amalga oshirayotgan operatsiyalari tufayli Sovet davridan keyin birinchi marta uzoq cho‘zilishi mumkin bo‘lgan keng qamrovli moliyaviy va iqtisodiy izolyatsiyada qolishi mumkin, deb yozadi Forbes Russia.
Yuzaga kelgan vaziyatda Eron rejasi mamalakat uchun yomon chora bo‘lmagan bo‘lardi. Islom respublikasi anchadan beri sanksiyalar ostida yashab kelmoqda – bu ham geosiyosat tufaylidir. Eron iqtisodiyoti bunday tajribani qanday boshdan o‘tkazgan?
Yadro sanksiyalari
Eronga qo‘llangan sanksiya tarixi 1979-yili boshlangan edi – o‘shanda islom revolyutsiyasi yuz berib, mamlakat esa monarxiyadan teokratik respublikaga aylandi.
Revolyutsiya hodisalari davomida Tehrondagi AQSh elchixonasida bir nechta shaxs garovga olindi. Bunga javoban Vashington Eronning neft va boshqa tovarlariga embargo e’lon qildi, 12 mlrd dollarlik oltin aktivlarini muzlatib qo‘ydi.
Ikki yil o‘tib garovdagilar qo‘yib yuborildi, aktivlar ozod etildi, embargo esa olib tashlandi, biroq bir necha yil o‘tgach, Eron—Iroq urushi paytida AQSh tomonidan embargo qayta e’lon qilindi.
1995-yil Bill Klinton hukumati Amerikaning qator kompaniyalariga Eron bilan savdo aloqalarini olib borishni va mamlakatga sarmoya kiritishni taqiqladi. Shu bilan birga, AQSh Kongressi Eronning energetika sohasiga yiliga 20 mln dollardan ziyod sarmoya kiritgan xorijiy kompaniyalarga nisbatan sanksiyalarni nazarda tutuvchi aktni qabul qildi.
Choralar sekin-astalik bilan amalga oshirila boshlandi: 2006 va 2010-yillarda BMT qurol-yaroq eksporti, yadroli materiallar va yadro sanoati uskunalar importiga taqiq o‘rnatdi. Yanada jiddiy sanksiyalar 2010 va 2012-yillarda Yevropa Ittifoqi va AQSh tomonidan qo‘llandi – ular neft va moliya sektorlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
Eron banklari va jismoniy shaxslarga moliyaviy tashkilotlarda hisob raqam ochishga cheklov qo‘yildi, G‘arbdagi Eron Markaziy banki zaxiralari muzlatildi, Eron banklari SWIFT’dan chiqarildi, Yevropa esa Amerikaning neft embargosiga qo‘shildi.
Inflyatsiya va devalvatsiya
40 yildan ortiq davom etgan sanksiyalar bosimi va 10 yildan ortiq global moliyaviy-iqtisodiy tizimdan deyarli to‘liq yakkalanib qolish, albatta, Eron iqtisodiyoti uchun izsiz o‘tib keta olmadi. 2012—2021-yillarda iqtisodiyot yemirila boshladi – bu davrda YaIMning o‘rtacha yillik o‘sishi 0,58 foizni tashkil etdi.
Bundan tashqari, 2016 va 2017-yillardagi iqtisodiy o‘sishni hisobga olmaganda (+13,4 va +3,7%), YaIMning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati salbiy tomonga o‘zgargan bo‘lardi, ehtimol: -1,4%. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 2012 va 2020-yillarda qariyb 70 foizga pasayib, 2400 dollarni tashkil etdi, ya’ni taxminan 20 yil avvalgi darajaga yetdi.
Doimiy sanksiyalar bosimi va iqtisodning qulashi tufayli mamlakat hukumati “qarshilik iqtisodiyoti” kontseptsiya-shiorini shakllantirishdan o‘zini tiya olmadi. Eron bosh rahbari Oyatulloh Ali Xomanaiy “qarshilik iqtisodiyoti” haqida ilk bor 2007-yilda gapirgan edi. Ushbu modelning asosiy tarkibiy qismlari import o‘rnini bosish va qo‘shni davlatlarga noneft eksportini rivojlantirishdan iboratdir.
Jahon banki 2022-yil boshida ta’kidlaganidek, so‘nggi ikki yil ichida Eron iqtisodiyotining bosqichma-bosqich tiklanishi qisman ishlab chiqarish sektorining sanksiyalarga moslashgani bilan bog‘liq: u ikkilamchi tovarlar importiga qo‘yilgan cheklovlar tufayli kamroq bozor raqobatiga duch kelmoqda, shuningdek, valyutaning qadrsizlanishi tufayli narx-navo raqobatbardoshdir.
Ba’zi sohalarda, masalan, avtomobil sanoatida izolyatsiya mahalliy ishtikorchilarning (Saipa, Khodro) bozorda yetakchi bo‘lishiga olib keldi. Ish bilan ta’minlanganlarning taxminan beshdan bir qismi sanoatda band etilgan.
Jahon bankining Eron bo‘yicha yanvar oyida tuzgan hisobotida mamlakat iqtisodiyoti “past iqtisodiy o‘sishga guvoh bo‘lgan yo‘qotilgan o‘n yillikdan so‘ng (2011—2020) bosqichma-bosqich tiklanayotgani” tan olindi.
Yashab qolish uchun aylanma yo‘llar
G‘arb banklari va valyuta tranzaksiyalaridan soqit qilingan Eron fuqarolari va biznesi valyuta hisoblari uchun aylanma yo‘llarni izlashga majbur.
Shunday yo‘llardan biri – sarmoya evaziga fuqarolikni sotib olish. Imkoniyati bor eronliklar Sent-Kits va Nevis, Komor orollari yoki Antigua kabi mamlakatlardan passport sotib olishadi, o‘sha yerdan o‘z kompaniyalarni ro‘yxatdan o‘tkazib, ular uchun hisob raqamlar ochishadi. Antiguaning o‘zida Eronda tug‘ilgan fuqarolar 2018-yilda qariyb ming nafarni tashkil qilar edi.
Sanksiyalarni chetlab o‘tish uchun, Eron o‘zining ba’zi savdo sheriklari bilan barterdan foydalanadi: masalan, o‘tgan yil oxirida Shri-Lanka bilan kelishuv imzolandi, unga ko‘ra orol davlati Eron nefti uchun 250 mln dollarlik, asosiy iste’moldagi va sanksiya rejimi ostida bo‘lmagan choyni almashadi.
Tehron Eron neftini sotib olishni istayotganlar uchun, katta chegirma, deyarli bepul yetkazib berish va yuk sug‘urtasini taklif qilishga tayyordir.
Odamlar birjaga murojaat qilishmoqda
Yuqori inflyatsiya sharoitlarida, eronliklar uchun fond bozori jamg‘armalarni qadrsizlanishdan saqlab qoladigan usullardan biridir. 2017-yildan 2021-yilgacha mahalliy valyutadagi mahalliy fond bozorining kapitallashuvi 15 baravar oshdi. 2021-yil yakuniga ko‘ra, dollar hisobida (rasmiy kurs bo‘yicha) u 1,3 trlnga yetdi.
Tehron fond birjasi 1960-yillarning oxiridan beri faoliyat yuritib keladi, u 300 dan ortiq kompaniyalar, shu jumladan, Saipa va Khodro avtomobil ishlab chiqaruvchilari, yirik banklar va neft kompaniyalarini o‘z ichiga oladi. 2020-yil oxiriga kelib, birjada 50 mln eronlik o‘z hisob raqamini ochgan bo‘lsa, 2011-yilda ularning soni 4,5 millionni tashkil etgan edi.
2020-yil mart oyi o‘rtalarida Eronning TEDPIX fond indeksi 500 000 punktni tashkil etgan bo‘lsa, avgust oyi boshida u 2 mln punktdan oshdi. Bunday kutilmagan natija tez orada o‘zgardi: sentabr oyining boshiga kelib, indeks taxminan chorak ko‘rsatgichga tushdi va hozirda taxminan 1,3 millionni tashkil qiladi.
Hukumat real iqtisodiyotga foyda keltiradigan professional investitsiyalar uchun asos yaratish o‘rniga, budjet taqchilligining bir qismini qoplashda faqat qisqa muddatli investitsiyalardan foydalandi, deb yakunlaydi investitsiya menejeri Ali Xosroshaxi Al-Jazira bilan kechgan suhbatda.
Izoh (0)