Tilimizni bilamizmi: chalkashtiruvchi paronimlar. Bizni shakli va talaffuzi bilan adashtiradigan so‘zlar

Paronimlar talaffuzi yaqin, lekin ma’nosi turlicha bo‘lgan so‘zlardir. Ba’zan ularning ko‘rinishi va aytilishi o‘quvchini chalg‘itadi. Hatto so‘z bilan ishlovchi professional mutaxassislar – muharrir, musahhih, adib, jurnalist va kopirayter kabilar ham ularni qo‘llashda xatolarga yo‘l qo‘yadi, chalkashtiradi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib ana shunday sakkizta juftlikni tahlil qiladi.

Asl va asil

Bu so‘zlarni ko‘p yanglishtirib qo‘llaymiz. Sababi ularning talaffuzi bir-biriga yaqin va ba’zan o‘rni almashganda ham birikmadan ma’no chiqaveradi. Masalan, asl tilla va asil tilla. Nima farqi bor, qay biri to‘g‘ri?

Asil so‘zi a’lo sifatli; sof, qalbaki emas; ko‘chma ma’noda esa yaxshi xislatlarga ega bo‘lgan; olijanob; pok mazmuniga ega: asil mol, asil shoyi, asil buyum; asil odam, asil farzand.

Asl so‘zi nasli, tagi, kelib chiqqan joyi; yaratilishdagi, bosh, dastlabki, chinakam, haqiqiy kabi ma’nolarni bildiradi: asli kimligini surishtirdi, asli toshkentlik, asl nusxa, asl holi, asl muddao, asl nom.

Xo‘sh, asil tilla to‘g‘rimi yoki asl tilla? Asil tilla – sof, toza, boshqa metall aralashtirilmagan tilla degan ma’noni anglatadi. Asl tilla esa haqiqiy tilla ma’nosiga ega. Soflik ma’nosi nazarda tutilganda asil so‘zini ishlatish kerak. Ma’nosiz ibora yuzaga kelmayotgani uchun bu o‘rinda asl so‘zini ishlatish ham xato emas. Lekin ba’zi o‘rinlarda ma’no farqlanadi va bu ikki so‘zni almashlab qo‘llash xatoga olib keladi.

Masalan:Asl maqsad — to‘g‘ri.Asil maqsad — xato.

Chunki asl maqsad – chin, haqiqiy maqsad. Asil maqsad esa sof, boshqa narsa aralashtirilmagan maqsad bo‘lib qoladi va bu xato.

Asil so‘zi asosan narsa-buyumlarni, moddiylikni bildiruvchi so‘zlar bilan ishlatiladi. Uni maqsad, niyat, haqiqat, daraja kabi so‘zlarga nisbatan qo‘llash xatodir.

Xiyla va hiyla

Talaffuzda h va x tovushlarini ko‘p o‘rinda farqlamaymiz. Jumladan, shu ikki so‘zda ham. Bu esa imloga ham ko‘chib o‘tadi va so‘zlarni bir-birining o‘rnida yanglish ishlatib yuboramiz. Aslida xiyla va hiyla ma’no jihatidan keskin farqlanadi.

Xiyla so‘zi ma’lum darajada, birmuncha, ancha; birmuncha fursat, ancha vaqt ma’nolarini anglatadi: xiyla yosh, xiyla yaxshilandi, xiyla kutib qoldik, xiyladan keyin keldi.

Hiyla so‘zi esa aldash uchun ishlatilgan yo‘l; aldovchi, chalg‘ituvchi ish, tadbir, xatti-ha­rakat; nayrang, firib ma’nolariga ega: hiyla ishlatdi, hiyla bilan qochdi.

Demak:Xiyla tajribasiz ekansiz, xiyla vaqt kutdi, xiylagina katta hovli — to‘g‘ri.Hiyla tajribasiz ekansiz, hiyla vaqt kutdi, hiylagina katta hovli — xato.Hiyla qildi, hiyla ishlatdi, urushda hiylalardan ham foydalaniladi — to‘g‘ri.Xiyla qildi, xiyla ishlatdi, urushda xiylalardan ham foydalaniladi — xato.

Adl va adil

Adl so‘zi adolat, odillik ma’nolarini anglatadi: adl kuchi, adl-u insof.

Adil so‘zi esa egilmagan, tikka; burilmagan, to‘ppa-to‘g‘ri ma’nolariga ega: adil bo‘y, adil o‘tkazilgan yo‘l.

Demak:Adl-u insof, adl-u adolat, adl kuchi — to‘g‘ri.Adil-u insof, adil-u adolat, adil kuchi — xato.

Adil qomat, adil chiziq, adil odam, adil imorat, adillik  — to‘g‘ri.Adl qomat, adl chiziq, adl odam, adl imorat, adllik — xato.

Hirs va xirs

Hirs kuchli intilish, istak, mayl mazmuniga ega. Salbiy ma’noda esa jinsiy hissiyot, shunday his­siyotli maylni anglatadi: mol-dunyo to‘plashga hirs qo‘ydi, hirs bilan qaradi.

Xirs so‘zi tilimizda bot-bot uchrab turadi, asosan so‘zlashuv tilida ishlatiladi. Forschadan kirgan bu so‘z ayiq degan ma’noni anglatadi: xirsday yigit, xirsday baquvvat, xirsdan-da kuchli.

Xirs so‘zi ayiq ma’nosida o‘xshatishli birikmalar va iboralarda uchraydi, xolos. Hayvon ma’nosida ishlatilmaydi. Masalan, hayvonot bog‘iga xirs keltirildi, deyilmaydi.

Demak:Xirsday yigit, xirsday to‘q odam, hirsi kuchli — to‘g‘ri.Hirsday yigit, hirsday to‘q odam, xirsi kuchli — xato.

Obdan va obdon

Obdan so‘zi rosa, xo‘p; juda ham; butunlay; mukammal suratda ma’nolarida ishlatiladi: obdan o‘yladi, obdan yaxshi bilaman, obdan o‘rnashib oldi.

Bu so‘z ko‘pincha obdon shaklida xato ishlatiladi. Obdon so‘zi izohli lug‘atga kiritilmagan. Imlo lug‘atida esa bor – irrigatsiyaga oid atama ekani ko‘rsatilgan. U forcha ob so‘zi va -don qo‘shimchasidan yasalgan. Suv idish ma’nosini anglatadi. Lekin jonli tilda suv saqlanadigan idishlarga nisbatan obdon so‘zi qo‘llanmaydi. Bu so‘z ma’lum soha doirasidagina ishlatiladigan atamadir.

Demak:Obdan o‘yladi, obdan tayyorlandi, obdan bezatdi — to‘g‘ri.Obdon o‘yladi, obdon tayyorlandi, obdon bezatdi — xato.

Poshsho, poshsha va posho

Poshsho so‘zi podshoh so‘zining so‘zlashuv tilidagi variantidir: podshoh – podsho – poshsho. Podshohlar tarixda ko‘p o‘tgan, Sharq xalqlari xalq og‘zaki ijodi, jumladan, ertaklarda ham hukmdorlar asosan podshohlar bo‘ladi.

Podshoh so‘zi qadimgi fors tilida pod – hukmdor, shoh – ulug‘, buyuk, ya’ni ulug‘ hukmdor ma’nosini anglatadi.

Podshohlar hozir ham bor. Masalan, Saudiya Arabistonida davlat rahbari podshohdir.

Poshsha xotin-qizlarga murojaatda hurmat yoki erkalatishni ifodalaydi. Bu so‘z katta ehtimol bilan podshoh so‘zining o‘zgargan shakli. Ayollarga, jumladan, kelinlarga ayricha hurmatni ifodalash, podshohlarga ko‘rsatiladigan izzat-ehtiromga siz ham loyiqsiz degan ma’noni berish uchun shu so‘z tanlangan bo‘lishi mumkin. Tilimizda poshsha tarkibli kelinposhsha, qizposhsha, oyposhsha kabi so‘zlar ham uchraydi.

Posho esa Usmonli sultonligida fuqarolar va harbiylarga berilgan faxriy unvon. Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, dastlab vazir, beklarbegi va boshqa yuqori mansabdor shaxslar unga sazovor bo‘lgan. Posho idora etgan viloyat yoki tuman posholik deb atalgan. XIX asrdagi islohotdan keyin posho general va vazirlarga ham berilgan. Turkiya Respublika deb e’lon qilingach (1923), faqat generallargina posho unvoniga ega bo‘lgan. Keyinchalik Turkiyaning o‘zida (1934), so‘ng Misrda (1952) va Iroqda (1958) bekor qilingan.

Posho so‘zi, rus olimlari fikricha, podshoh so‘zining o‘zgargan ko‘rinishi. Biroq turk olimlari bu fikrga qo‘shilmaydi: posho eski turkiy tilda o‘g‘il farzand ma’nosini anglatgan basha so‘zidan yoki bosh og‘a so‘zidan hosil bo‘lgan. Bir variantga ko‘ra, bosh so‘ziga -a (o‘zbekchasi -da) qo‘shimchasi qo‘shilgan va eng yuqoridagi kishi, boshida turuvchi odam ma’nosidagi so‘z yasalgan.

Posho so‘zini o‘zbekchada poshsho shaklida yozish ham uchraydi. Menimcha, uni bu shaklda yozish to‘g‘ri emas. Ma’no-mazmunni farqlash uchun ham posho variantini ishlatgan afzal.

Afzal va abzal

Afzal yaxshi, a’lo, ortiq ma’nolarida qo‘llanadi. Afzal ko‘rmoq iborasi a’lo hisoblamoq, ortiq deb bilmoq ma’nosini anglatadi.

Abzal ot-ulovni minish yoki aravaga qo‘shish uchun zarur bo‘ladigan asboblar majmuidir. Poyabzal so‘zi tarkibida esa kiyim ma’nosiga ega. Poy (oyoq) + abzal (kiyim) = oyoq kiyim.

So‘zning ma’nolarini bilib olgan kishi ularni oson farqlay oladi.

Demak:Bunisi afzal, borganim afzal, afzalini tanlang — to‘g‘ri.Bunisi abzal, borganim abzal, abzalini tanlang — xato.

Ot abzali, abzallamoq, poyabzal — to‘g‘ri.Ot afzali, afzallamoq, poyafzal — xato.

Shaxt va shahd

Ko‘pincha shaxt so‘zi o‘rnida shahd, shaxdam so‘zi o‘rnida esa shahdam so‘zi ishlatilaveradi. Bu – xato. Chunki ikki so‘zning ma’nosi mutlaqo farq qiladi.

Izohli lug‘atga ko‘ra, shaxt so‘zi biror ish-harakatni baja­rishga intilish holati; birdan, shartta, dadil ma’nolarini anglatadi: shaxti past, shaxti baland, shaxt o‘rnidan turdi.

Shahd so‘zi esa asal ma’nosini beradi. Shahd-u shakar – asal va shakar degani.

U shahd bilan o‘rnidan turdi = U asal bilan o‘rnidan turdi.

Ma’no shunaqa kulgili chiqib qoladi. Demak, shiddat, dadillik ma’nolarida faqat shaxt so‘zini qo‘llash kerak.

Shahdam so‘zi esa aslida yo‘q. U shaxt so‘zini shahd bilan adashtirish natijasida kelib chiqqan. Shaxdam so‘zi bor, u shaxtdan yasalgan. Keyingi tovush unli bo‘lgani sababli t tovushi d ga aylangan. Shaxdam so‘zi tez va dadillik bilan qi­lingan; tetik, dadil ma’nolarini beradi: shaxdam qadam, shaxdam o‘rnidan turdi.

Demak:Shaxti baland, shaxt o‘rnidan turdi, shaxdam harakatlar — to‘g‘ri.Shahdi baland, shahd o‘rnidan turdi, shahdam harakatlar — xato.