Tilimizni bilamizmi: dunyo kezib, boshqa tillar orqali qaytib kelgan jahongashta so‘zlarimiz

El-u yurtlarni kezib, yo‘l yursa ham mo‘l yurib, yana o‘zimizga qaytib kelgan jahongashta so‘zlar tilimizda uchrab turadi. Ular xuddi yoshligida yo‘qolib qolib, yillar o‘tgach topilgan yaqin kishimizga o‘xshaydi. Asli o‘zimizniki bo‘lsa-da, begonasirabroq qaraymiz. Bunday so‘zlarga adabiy tilimizdan kam joy beramiz. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ularning ayrimlari haqida so‘z yuritadi.

“Kabob”ning o‘zbekchasi

Kabob o‘zi o‘zbekcha-ku, demoqchimisiz? Ha, kabob o‘zimizniki bo‘lib ketgan. U oilaning haqiqiy a’zosiga aylangan, boshqalarning qizi ekani bilinmaydigan yaxshi kelinga o‘xshaydi.

Kabob – go‘shtni sixga tortib, so‘ng ko‘raga terib, cho‘g‘ damida pishiriladigan taom. U Yaqin Sharq, Kavkaz va Markaziy Osiyoda juda mashhur. Menimcha, tandirda yoki qozonda tayyorlanadigan turlari keyinroq paydo bo‘lgan.

O‘zbekchaga forschadan kirib kelgan kabob so‘zining ildizlari akkadcha kuydirmoq, yoqmoq ma’nosidagi kabābu so‘ziga borib taqaladi. U nafaqat turkiy tillar, hatto arab, ingliz va rus tillariga ham o‘tgan. Albatta, talaffuz o‘zgarishlari bilan.

Xo‘sh, uning o‘zbekchasi nima? Hozir so‘zlashuv tilida biz asosan ana shu o‘zbekcha muqobilni ishlatamiz: shashlik. Hayron bo‘lmang, aynan shashlik. U ruscha yoki forscha emas, turkiycha so‘z.

Shashmaqom va shashlikdagi shash umuman boshqa-boshqadir. Shashmaqomdagi shash forschada olti sonini bildirsa, shashlikdagi shash sish so‘zining o‘zgargan shakli. “Devonu lug‘atit turk”da sish, shish shaklida kelgan bu so‘zni bugun six shaklida ishlatamiz. Sishliq – sixga terib pishirilgan taom demakdir. Bugungi tilimizdagi suqmoq, suqilmoq fe’llari ana shu sish – six o‘zagidan yasalgan.

Rus tilining etimologik lug‘atlarida ham shashlikning asli turkiycha shishlik ekani ta’kidlanadi. Shashlik rus tilida kabobga nisbatan faol ishlatiladi.

Yogurt – “yo‘g‘rilgan” degani

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asarida bu so‘z yo‘g‘rut shaklida, qatiq ma’nosida keladi. Asarda qatiq so‘zi ham xuddi shu ma’noda ishlatilgan o‘rinlar bor. Demak, qadimda bu ikki so‘z ma’nodosh sifatida qo‘llangan.

So‘zning yogurt ko‘rinishi bizga rus tilidan o‘tgan. Rus tiliga esa Yevropa tillaridan kirgan. Bu so‘z inglizchada yogurt, fransuzchada yaourt shaklida uchraydi. Bu tillarga esa turk tilidan o‘tgan.

Yogurtning kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Lekin bu ichimlik o‘ta uzoq o‘tmishga egaligi aniq. Taxminlarga ko‘ra, u 8000 yillik tarixga ega.

Yevropada qatiq fransuz qiroli Lyudovik XI (1423–1483) tufayli ommalashgan. Qorin og‘rig‘iga chalingan qirol dardiga shifo topa olmaydi va nihoyat konstantinopollik tabib uni bolqon yogurti bilan davolaydi. Keyinchalik hukmdorning o‘limdan qutulishiga sabab bo‘lgan bu ichimlik haqida ovoza tarqaladi.

Yogurt Yevropada XX asr o‘rtalarida shuhrat qozondi. Sobiq Ittifoqda 1920-yillarda ishlab chiqarilgan bo‘lsa-da, 1990-yillarga kelibgina bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘la oldi. Hozir u dunyo bozorida eng xaridorgir sut mahsulotlaridan biridir.

Hozir yogurt jem, meva konservasi, shokolad, kakao va boshqa qo‘shimchalar aralashtirilgan, qaymoqli kremga o‘xshash sut-qatiq mahsulotini anglatadi. Oddiy ivitilgan qatiq, kefir va shu kabi qatiqsimonlarga ham yogurt so‘zini ishlatsa bo‘ladi.

Bugungi o‘zbek tilidagi yo‘g‘irmoq, yo‘g‘rilmoq so‘zlari yogurt bilan tarixan o‘zakdosh. Yo‘g‘irmoq aralashtirmoq, qo‘shmoq degani. Sut va oqliq aralashishi, qo‘shilishi natijasida yogurt hosil bo‘ladi.

So‘zning yo‘g‘urt shakli ham lug‘atga kirgan va bu ko‘rinishda ishlatish xato emas.

“Mahsulot”ning o‘zbekchasi – tovar

Tilimizga o‘rnashib, o‘ziga tegishli bo‘lmagan hududlarni ham egallab olgan monopoltabiat so‘zlardan biri mahsulotdir. Bu so‘zni o‘rinli-o‘rinsiz qo‘llayveramiz. Uning turkiycha muqobili – tovarga esa juda kam murojaat qilamiz. U go‘yo rus yoki boshqa Yevropa tilidan kirib kelganday tuyuladi. Aslida bunday emas. Tovar g‘irt o‘zbekcha so‘z.

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asarida tavar so‘ziga jonli, jonsiz mol, mato deb ta’rif berilgan:

O‘l aning birla tavar yarishdi – U sherigi bilan tovarni teng bo‘lishdi.

Tovar rus tiliga turkiy tillardan o‘tgan. U bolgar, sloven, chex, polyak kabi tillarda ham ishlatiladi.

Dastlab chorva moli ma’nosida qo‘llangan tovar keyinchalik har qanday moddiy boylikni ifoda eta boshlagan. Qadimda ko‘chmanchi turkiy qavmlarda chorva asosiy boylik bo‘lgan.

Xalqning turmush tarzi tilda aks etishi – tabiiy hol. Ingliz, rus va boshqa tillarda mablag‘, sarmoya ma’nosida qo‘llanadigan kapital so‘zi ham lotincha caput – bosh, asosiy so‘ziga borib taqaladi. Qadimda Yevropada ham boylik chorva soni bilan o‘lchangan, buni aniqlash uchun chorva boshi sanalgan, chorva boylikning asosiy o‘lchovi bo‘lgan.

Xullas, tomirida turkiy til qoni oqayotgan tovar so‘zini bemalol ishlataverishimiz kerak. U tilimizning ming yillik tovari.

“Karmon” o‘zimizniki

“O‘zbek tilining izohli lug‘ati” bu so‘zni rus tilidan kirgan deb ko‘rsatibdi. Lekin uning kelib chiqishi turkiy tillarga taqaladi.

Rus tilshunosi M. Fasmer karman so‘zining etimologiyasi bo‘yicha bir necha misollarni keltiradi. Jumladan, bu so‘z bir necha turkiy tillarda borligi, cho‘ntak, hamyon ma’nolarini anglatishini ta’kidlaydi.

A. Semyonov etimologik lug‘atida yozishicha, bu so‘z rus tiliga XVI asr oxiri – XVII asr boshlarida o‘tgan. XIX asr so‘ngigacha karman rus tilida ham hamyon ma’nosini anglatgan.

Zamonaviy rus tilida cho‘ntak ma’nosini bildiradigan bu so‘z sumka, ryukzak kabi buyumlarga o‘rnatiladigan yonchiqqa nisbatan ham ishlatiladi.

Karmon so‘zini og‘zaki tilda kam qo‘llaymiz. Hozir bu ma’noda ruscha koshelyok so‘zidan foydalanish urf bo‘lgan. Uning o‘zbekcha muqobili – yonchiq so‘zi esa deyarli iste’molda emas.

Ba’zida shunday. Tayyor o‘z so‘zimiz turganda chet so‘zni ma’qul ko‘ramiz.