Belarusda saylovlardan keyingi norozilik namoyishlari boshlanganiga bir yil to‘ldi. Lukashenko raqiblariga nima bo‘ldi?

Aleksandr Lukashenkoning 2020-yil 9-avgustda prezidentlik saylovlarida g‘alaba qozongani, mamlakatda fuqarolarning hukumatga qarshi norozilik namoyishlari o‘tkazishiga sabab bo‘lgandi. Namoyishlarda ishtirok etganlarga nisbatan 4 mingtadan ziyod jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan. “RBK” nashri hukumatga qarshi chiqqan jamoat faollarining taqdiri qanday kechgani haqida maqola tayyorladi.

Viktor Babariko

Viktor Babariko 2020-yil may oyida prezidentlik saylovlarida ishtirok etishi haqida e’lon qilishidan oldin 20 yil davomida Belgazprombankga (Rossiyaning “Gazprom” hamda “Gazprombank” kabi tashkilotlariga o‘xshash muassasa) rahbarlik qilgan.

Saylovoldi kampaniyasi vaqtida bankir muxolifat vakili sifatida qariyb 370 mingta imzo yig‘di, shundan 165 mingtasi haqqoniy deb topildi, ammo u saylovlarda qatnashish uchun o‘z nomzodini qo‘yishga ulgurmagan. Markaziy saylov komissiyasi Babarikoning daromadlar va mulk haqidagi deklalaratsiyasini haqiqatga mos emas deb topib, uning nomzodini ro‘yxatga olishni rad etgan. 2020-yil 18-iyunda Babariko hibsga olindi. U o‘rinbosarlari bilan birgalikda jinoiy guruh tuzib, biznes uchun doimiy ravishda pora olgani, bankdagi rahbarlik vakolatlarini suiiste’mol qilgani aytilgandi. Jinoyat ishi mamlakat Oliy sudi tomonidan ko‘rib chiqildi, oqibatda himoyachilar appelyatsiya berish imkoniyatidan ham mahrum bo‘ldi. 2021-yil 6-iyulda Babariko 14 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilindi. U jinoyatlarga aloqadorligi, aybdorligini tan olmagan.

Eduard Babariko

30 yoshli Eduard Babariko otasining saylovlardagi ishtiroki uchun imzo to‘plash tashabbuskorlar guruhiga rahbarlik qilgan. Uni va Babariko shtabining yana bir nechta a’zosini bir kunda — 2020-yil 18-iyunda hibsga olishgan. Shu kuni shtab a’zolari saylovlarda ishtirok etish uchun to‘plangan imzolarni MSKga topshirmoqchi bo‘lgan. O‘tgan yili 21-iyunda kichik Babarikoga saylovlar va yig‘imlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash hamda bu orqali davlatga katta miqdorda ziyon yetkazish ayblovi qo‘yildi. Ushbu jinoyat ishi Viktor Babariko ishiga aloqador emas. Kichik Babariko bir yildan ortiq vaqtdan buyon Milliy xavfsizlik qo‘mitasining tergov qamog‘ida saqlanmoqda va besh yilga ozodlikdan mahrum qilinishi mumkin.

Mariya Kolesnikova

2020-yil iyul oyi o‘rtalarida Lukashenkoning saylovlardagi barcha raqobatchilari yo Viktor Babariko va Sergey Tixanovskiy kabi hibsga olingan yoki Valeriy Sepkalodek ta’qibdan yashirinib, xorijga qochib ketgan. 16-iyulda yuqoridagi uch nafar nomzodning shtablari muxolifatning yagona vakili – Svetlana Tixanovskaya atrofida birlashdi. Yangi saylov kampaniyasining diqqat markazida uch ayol — Tixanovskaya, Sepkaloning rafiqasi Veronika va Viktor Babariko shtabi koordinatori Mariya Kolesnikova qoldi.

Kolesnikova — professional fleytachi, 2007-yildan beri Germaniyada yashagan va ishlagan. Biroq 2017-yilda Minskga qaytgan hamda Viktor Babariko tashabbusi bilan tuzilgan art-makonga (madaniyat muassasasi) rahbarlik qilgan.

Veronika Sepkalo saylovlar boshlanguniga qadar mamlakatdan chiqib ketgan. Svetlana Tixanovskaya ham 2020-yil 11-avgustda Belarusdan chiqib ketishga majbur bo‘lgani haqida gapirgan. Bu uchlikning uchinchi vakili Kolesnikova o‘tgan yili sentabrda hibsga olingan va Ukrainadan kuch bilan qaytarishga urinilgan. Ammo oxirgi daqiqalarda ayol o‘z pasportini yirtib tashlashga ulgurgan. Yakunda u ham tergov qamog‘iga olingan. 16-sentabrda Kolesnikovaga Belarus xavfsizligiga tahdid uyg‘otuvchi harakatlarga da’vat etish ayblovi qo‘yildi. 2021-yil 4-avgustda unga nisbatan qo‘yilgan ayblovlar bo‘yicha yopiq sud boshlandi. Ayol 12 yilga ozodlikdan mahrum qilinishi mumkin.

Svetlana Tixanovskaya

Svetlana Tixanovskaya dastlab prezidentlik saylovlarida nomzod sifatida ishtirok etdi, keyinchalik vaziyat o‘zgarib ketishi oqibatida Belarus muxolifatining yetakchisiga aylandi. Prezidentlik uchun uning turmush o‘rtog‘i – Sergey Tixanovksiy kurash olib bormoqchi edi, biroq u 2020-yil 29-mayda hibsga olingan. O‘shanda Svetlana erining o‘rniga o‘z nomzodini ilgari surgan. “Bu ishni sen va senga ishonib, ortingdan ergashgan odamlar uchun qilyapman”, — degan edi Tixanovskaya nomzod sifatida ro‘yxatdan o‘tgan vaqtida.

U saylovlarda texnik nomzod sifatida ishtirok etayotganini bildirgan, uning dasturi qisqa bo‘lib, atigi beshta banddan iborat edi. Vazifalar orasida saylovlardan keyin yana qaytadan saylov o‘tkazish, siyosiy mahbuslarga amnistiya berish hamda barcha nomzodlarning siyosiy tadbirdagi ishtirokini ta’minlash masalalari qamrab olingandi.

2020-yil 11-avgustda Tixanovskaya Lukashenko hukumati ta’qibidan qochib, Belarusni tark etdi va Litvaga ko‘chib o‘tdi. U muxolifat yetakchisi hisoblanadi. Oxirgi bir yil ichida Tixanovskaya 30 dan ziyod dunyo mamlakatlarining yetakchilari, jumladan, AQSh prezidenti Jo Bayden hamda Buyuk Britaniya bosh vaziri Boris Jonson bilan uchrashdi.

Sergey Tixanovskiy

Sergey Tixanovskiy siyosiy faoliyatini 2019-yil bahorida boshlagan. U YouTube’da “Mamlakat hayot uchun” deb nomlangan kanal ochgan (Belarus hukumati 2021-yil iyulda ushbu resursni ekstremistik deb topgan). Tixanovskiy videoroliklarda mamlakatdagi ijtimoiy muammolar haqida hikoya qilgan va amaldorlar ishiga tanqidiy munosabat bildirgan. 2020-yil may oyida u prezidentlik saylovlarida ishtirok etmoqchi ekanligini e’lon qilgan. Tixanovskiy Aleksandr Lukashenkoni keskin tanqid qiluvchi raqiblaridan biri edi va Korney Chukovskiy ertagidan ilhomlanib “To‘xta, suvarak!” shiorini ommalashtirgan.

U 2020-yil 29-mayda Grodno shahrida imzo yig‘ish vaqtida qamoqqa olingan. Shu yili 24-iyunda Sergey Tixanovskiy ishi bo‘yicha sud boshlandi. Sud Jinoyat kodeksining to‘rtta moddasi: ommaviy tartibsizliklarni tashkillashtirish, jamoat tartibini qo‘pol ravishda buzuvchi harakatlarni tashkillashtirish, amaldagi saylov huquqiga to‘sqinlik qilish va xalq orasida norozilik kayfiyatini shakllantirish ishlari bo‘yicha ayblanmoqda. Mazkur ayblovlar bo‘yicha Tixanovskiy 15 yilga ozodlikdan mahrum qilinishi mumkin.

Pavel Latushko

Pavel Latushko 2020-yildagi saylovlargacha Belarusning sobiq madaniyat vaziri, Fransiya, Ispaniya va Portugaliyada mamlakatning sobiq elchisi sifatida tanilgan edi. 2019-yilda u Yanki Kupala nomidagi milliy akademik teatrga rahbarlik qilgan. Ommaviy namoyishlar vaqtida 2020-yilda u zo‘ravonlikni qoralagan, ichki ishlar vaziri Yuriy Karayevni va MSK rahbari Lidiya Yermoshinaning iste’fosini so‘ragandi.

O‘tgan yili 19-avgustda Latushko hukumatni qabul qilib olish bo‘yicha muxolifat muvofiqlashtiruvchi kengashi ijroiya qo‘mitasi raisligiga saylandi. 2020-yil sentabrda mamlakatni tark etib, Polshaga qochib ketdi. U yerda Latushko Belarusni inqirozdan olib chiqish strategiyasini ishlab chiquvchi Milliy inqirozga qarshi kurash boshqarmasini tuzdi.

Muxolifatning muvofiqlashtiruvchi kengashi

Belarusda saylovlardan keyin ommaviy namoyishlar boshlanib ketgach, Svetlana Tixanovskaya mamlakatni tark etdi. Belarus muxolifati esa muvofiqlashtiruvchi kengash tuzilganini e’lon qildi. Lukashenko muxolifatchilari prezident bilan muloqot o‘rnatishga urindi. Kengashning ijro qo‘mitasiga yetti nafar a’zo — Mariya Kolesnikova, Nobel mukofoti sovrindori Svetlana Alekseyevich, huquqshunoslar Olga Kovalkova, Maksim Znak va Liliya Vlasova, Minsk traktor zavodidagi ish tashlash koordinatori Sergey Dilevskiy hamda Pavel Latushko kirgan.

Yettilikning yarmi tergov qamog‘ida (Kolesnikova, Znak, Vlasova), qolganlar esa mamlakatdan chiqib ketgan (Alekseyevich, Dilevskiy, Kovalkova, Latushko).

Aleksandra Gerasimenya

Aleksandr Lukashenko siyosatiga qarshi bir qancha sportchilar, milliy terma jamoalari a’zolari va Olimpiada g‘oliblari ham bayonot bergan. 2020-yil avgustda namoyishlarni kuchishlatar tizimlar vakillari tomonidan shafqatsiz ravishda bostirilishga urinilishi oqibatida yuzlab sportchilar va soha vakillari saylovlarni qayta o‘tkazishni talab qilib, xat imzolagan va uni ijtimoiy tarmoqlarga joylagan. Imzolovchilar orasida suzuvchi Aleksandra Gerasimenya ham bor.

U 2012-yilda bo‘lib o‘tgan Olimpiada o‘yinlarida ikkita kumush medal, Rio-2016 Olimpiadasida esa 50 va 100 metrga erkin usulda suzish bo‘yicha bronza medallarini qo‘lga kiritgan. Bundan tashqari, Jahon va Yevropa chempionatlarida 50 metrga va qisqa masofaga (25 metr) suzish yo‘nalishlarida bir necha marta oltin medallarni yutib olgan.

O‘tgan yili oktabrda sportchi mamlakatni tark etdi va siyosiy muxolifatni himoya qilgan atletlarga yordam beruvchi Belarus sport birdamligi fondining rasmiy vakiliga aylandi. 2021-yil aprelda unga qarshi jinoyat ishi ochildi, sportchi Belarusdagi vaziyat haqida yolg‘on axborotlar tarqatganlikda ayblanmoqda.

“Vesna” huquqni himoya qilish markazi

2021-yil 14-iyulda “Vesna” huquqni himoya qilish markazi rahbari Ales Belyastkiy (yuqoridagi suratda o‘ngda), uning o‘rinbosari Valentina Stefanovich (chapda) va markazning boshqa xodimlari hibsga olingan. Shu kuni mamlakatdagi o‘nlab huquq himoyachilari, faollar va jurnalistlarning uylarida tintuvlar o‘tkazilgan. Huquq-tartibot idoralarining vakillari Belarus Xelsinki qo‘mitasi, Belarus jurnalistlar assosiatsiyasi, “Imena” xayriya loyihasining va boshqa tashkilotlarning ofisiga kelib tintuvlar qilgan.

“Vesna” — Belarusdagi eng keksa huquqni himoya qiluvchi nodavlat tashkilotlardan biri. Markaz 1996-yilda tashkil qilingan, 2003-yilda davlat ro‘yxatidan chiqarilgan. Markaz rahbari Ales Belyatskiy 2010-yildagi prezidentlik saylovlaridan keyin hibsga olingan. 2011-yilda soliqlarni to‘lashdan bosh tortishda ayblanib 4,5 yilni koloniyada o‘tkazgan, 2014-yilda muddatidan avval ozodlikka chiqarilgan. 2020-yilda Belyatskiy va boshqa huquq himoyachilariga “Fikr erkinligi” uchun Yevroparlamentning Saxarov mukofoti berilgan.

2020-yil avgust voqealaridan keyin “Vesna” markazi mamlakatdagi siyosiy mahbuslar sanog‘ini yuritishni boshladi va ularning soni 600 nafardan oshib ketdi.

Mustaqil OAV va jurnalistlar

2020-yil avgustdagi voqealardan so‘ng Belarusda 70 dan ziyod mustaqil OAVga taqiq qo‘yildi. Rossiya OAV ham muammolarga duch kelgan, xususan, “Komsomolskaya pravda” gazetasining mamlakatdagi filiali norozilik namoyishlarini yoritgani tufayli Belarusda chop etilmayapti, mushtariylar gazetani Rossiyadan olib o‘qishga majbur bo‘lgan.

2021-yil 18-mayda mamlakatdagi eng ommabop “Tut.by” internet-nashrining rahbar va xodimlariga soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash ayblovi qo‘yildi. Nashrni Baynetning 60 foiz qismi — taxminan 3 millionga yaqin internet foydalanuvchisi kuzatib borardi. Jinoyat ishi bo‘yicha 15 nafar odam, jumladan, nashrni 2004-yilda tashkil qilinganidan buyon boshqarayotgan bosh muharrir Marina Zolotova hibsga olingan.

Shuningdek, shu kuni “Tut.by” jurnalisti Yekaterina Borisevich ozodlikkda chiqarilgan. Jurnalist o‘tgan yili noyabrda hibsga olingan, 2021-yil martda esa olti oylik koloniya qamog‘i jazosini olib, namoyishlar vaqtida urib o‘ldirilgan Roman Bondarenko haqidagi qaydlari uchun jazoga tortilgandi. Ayni vaqtda “Belsat” jurnalistlari Darya Chultsova va Yekaterina Andreyeva ham ikki yillik qamoq jazosini o‘tamoqda, ular fevral oyida Minskda namoyishlar tashkil qilganlikda aybdor deb topilgan, ular mitingdan strim efir olib borgandi.

Roman Protasevich

Saylovlardan keyingi dastlabki bir nechta hafta davomida Nexta va boshqa Telegram-kanallar Belarusdagi norozilik namoyishlarining asosiy alangalantiruvchi manbasiga aylandi. Saylovlardan bir necha kun o‘tgach Nexta kanali obunachilari soni 300 mingdan 1 milliongacha ko‘paydi va resurs eng ko‘p o‘qiladigan rus tilidagi Telegram-kanalga aylandi. Kanal 2015-yilda 17 yoshli Stepan Putilo tomonidan yaratilgan. Putilo u vaqtda Polshaga ko‘chib o‘tgandi. Roman Protasevich ham kanal bosh muharriri bo‘lganidan keyin 2019-yil oxirida Polshada yashay boshlagan va Belarus hukumatining ta’qibi tufayli Varshavaga siyosiy boshpana berishni so‘rab murojaat yo‘llagan.

Nexta’da ish boshlashidan avval Protasevich Belarusdagi bir nechta OAV — Tut.by, Onliner.by, “Yevroradio”, “Komsomolskaya pravda” va “Radio Svoboda”ning Belarus tahririyatlari va boshqa nashrlarda ishlagan.

2021-yil 23-mayda Afinadan Vilnyusga uchgan Irlandiyaning Ryanair aviakompaniyasiga qarashli FR4978 samolyoti minalashtirilgani haqidagi axborotdan keyin Minsk milliy aeroportiga qo‘nishga majbur bo‘ldi. Havo kemasi bortida bo‘lgan Protasevich hamda uning sevgan qizi Sofya Sapegu hibsga olindi. Protasevich Belarus muxolifatining harakatlaridan ko‘ngli qola boshlagani haqida gapirganidan keyin unga nisbatan jazo chorasi uy qamog‘iga almashtirildi.

Teleboshlovchilar

Belarusda norozilik namoyishlari boshlangach, mamlakatdagi davlat telekanallarida faoliyat olib boruvchi xodimlar — operatorlar, rejissorlar, muharrirlar va yana o‘nlab boshlovchilar ishdan bo‘shab ketdi. “Belarus-1” telekanalidagi “Arsenal” harbiy ko‘rsatuvi boshlovchisi Vladimir Burko, kechki tok-shou boshlovchisi Yevgeniy Perlin, boshlovchi Denis Dudinskiy (suratda) ishdan bo‘shadi. Dudinskiy Belarus ko‘ngilochar dasturlarida 2005-yildan beri ishlab kelardi. U 2006-yilda Vitebskda “Slavyanskiy bazar” xalqaro san’at festivalining doimiy boshlovchisi bo‘lgan.

2020-yili sentabrda Dudinskiy ham norozilik namoyishlarida ishtirok etganlikda ayblanib hibsga olingan. 2021-yili 2-iyunda Dudinskiy va uning rafiqasi kuchishlatar tizim vakillari tomonidan soliq va boshqa to‘lovlar bo‘yicha tekshirilgan. Ushbu voqeadan keyin oila Ukrainaga ko‘chib ketdi.