“Daryo” an’anaviy jahon matbuoti sharhi ruknini davom ettiradi.
Texnologik gigantlarning raqobati qanday tus oladi?
Texnologiyalar borasida eng ulkan kompaniyalar raqobatga kirishmoqda. Gigant kompaniyalarning qanday ish olib borishi ko‘pchilikka sir bo‘lib qolar ekan, oligopoliya monopoliyaga nisbatan yaxshiroqdek tasavvur qoldirmoqda. Oligopoliyaning iste’molchilar uchun manfaatli jihatlari ko‘proq ekanligi inobatga olinsa, oligopoliyalar uchun daromad olishning ayni payti keldi, deb yozadi The Economist nashri.
Texnologiyalar sohasida monopoliya ustun deydigan fikrlar hozirda urfda, iste’molchilar dunyoni monopoliyalar boshqarishi haqida ham yaxshigina tasavvurga ega. Lekin zamon shiddatli kechmoqda, eskicha dunyoqarash mag‘lubiyatga eltadi, monopolistlarning esa o‘z hukmronligini saqlab qolishga urinishlari oxir-oqibatda mag‘lubiyat, bankrotlik bilan tugaydi. AQShda texnologik kompaniyalar oligopoliya taraf bo‘lmoqda, o‘z texnologik xizmatlarida mijozlar uchun qulay sharoitlarni yaratish ustida bosh qotirib, mijozlar aynan ularni tanlashi uchun ko‘plab sarmoya kiritmoqda va rivojlanmoqda. Bir vaqtlar mashhur bo‘lgan Fairchild Semiconductor va Hewlet-Packard kompaniyalari bozordagi o‘z ustunligini allaqachon boy bergan bo‘lsa, Apple, Microsoft kabi kompaniyalar 40 yil, Alphabet, Amazon kompaniyalari 20 yil, Facebook 17 yil xalqaro raqobat bozoridagi yetakchi mavqeyini saqlab kelishga muvaffaq bo‘lmoqda. Kengayish ko‘lami miqdorning yiriklashuviga olib kelmoqda va o‘z navbatida qidiruv tizimlari, ijtimoiy tarmoqlar, striming xizmatlari, elektron tijorat, yetkazib berish va xizmat barcha yerda o‘zining sehrli jozibasi bilan mo‘jiza yaratmoqda. O‘z sohasida eng yetakchiga aylangan kompaniyalar bir-biri bilan raqobatlashishga intilayotgani ham sezilgani yo‘q.
2020-yilda uch texnologik gigant kompaniyaning dunyo iqtisodiyotidagi ulushi nihoyatda o‘sdi, Amerikadagi beshta texnologik kompaniyaning bozordagi qiymati 7,6 trillion dollarni tashkil qildi. Bu miqdor keyingi davrda ikki karra ko‘payishi taxmin qilinmoqda. Gigant kompaniyalar bozorlarni egallash jarayonida o‘z sohasida faoliyat yuritayotgan kompaniyalarning, kichikroq firmalarning xizmatlarini ham inobatga olib rivojlanmoqda. Nega bunday vaziyat yuzaga keldi?
Avvalo, yirik texnologik kompaniyalar asosiy mahsuloti tayyor bo‘lgach yangi texnologik imkoniyatlarni va ayni paytda Amerika, Xitoy va Yevropa nazorat organlarining tahdidlarini sezmoqda. 2015-yildan beri AQShdagi 5 texnologik gigant kompaniyaning daromadi 22 % dan 38 % gacha o‘sdi. Microsoft va Alphabet borgan sari bulutli texnologiyalar sohasida Amazonning o‘rnini egallayotgan bo‘lsa, Amazon raqamli texnologiyalar sohasida istiqbolni ko‘zlamoqda.
Ikkinchidan, hozirgi bozor munosabatlari sharoitida autsayder kompaniyalarning daromadlarida ham jiddiy o‘zgarishlar bo‘lmoqda. 98 yillik Disney kompaniyasi so‘nggi bir yarim yil ichida striming video xizmat orqali 116 millionlik yangi mijozlarga ega bo‘lgan bo‘lsa, 58 yillik Walmart o‘tgan yilda onlayn sotuvlardan 38 milliard dollar foyda ko‘rdi. Shopify va PayPal kompaniyalari esa elektron tijorat yordamida pandemiya sharoitida ham o‘z o‘rinlarini saqlab qola olish bilan birga, daromadga ham ega bo‘lmoqda.
Bu vaziyat vaqtinchalik holat sifatida baholansa-da, ammo Osiyoda Xitoyning Alibaba, Tencent kabi kompaniyalari ulkan sakrashni amalga oshirdi. Hozirda bu kompaniyalarning ozor qiymati 100 milliard dollarni tashkil qilmoqda. Bu kompaniyalar asosan mijozlarga qulaylik yaratish borasida innovatsiyalarga bosh urib, monopolcha yondashuvdan voz kechmoqda. Natijada iste’molchilar ularning xizmatlaridan foydalanish ancha arzon va qulayligini allaqachon anglab yetishgan. Ular xilma-xillik taraqqiyot garovi, degan tamoyil asosida rivojlanib bormoqda. Oligopoliyalar o‘rtasidagi raqobat yuvilib bormoqda. Misol uchun, Alphabet kompaniyasi Apple’ga Google Apple mahsulotlarining qidiruv tizimi bo‘lib qolishi uchun ham yiliga 12 milliard dollar mablag‘ to‘lamoqda. Xitoyda esa Alibaba va Tencent ikkinchi darajali kompaniyalarning ulushiga ega bo‘lgan holda ularga yirikroq bozorlarga chiqish imkonini yaratib bermoqda. Bu jarayonda antimonopoliya davlat idoralarining ham xizmati katta. Yevropada turli firmalar bozorga o‘z mahsulotlarini teng huquqlilik asosida olib kirishlariga sharoit yaratib beradigan qonunchilik sari qadam tashlayotgan bo‘lsa, Xitoyda bozorga chiqishga urinayotgan kichik kompaniyalarga katta kompaniyalarning xalaqit bermasligi borasida qonunchilik mavjud.
Disney 2024-yilda 325 million obunachiga ega bo‘lishga intilayotgan bo‘lsa, Facebook elektron tijoratda o‘zini sinab ko‘rmoqchi, Microsoft esa TikTok va Pinterest’ni sotib olishga urinmoqda. Oligopoliyalarning raqobati esa iste’molchilarga qulay imkoniyatlar beradi. Avvalo, iste’molchilarning tanlov imkoniyati kengayadi, sababi kengayib borayotgan xizmatlar firmalarni yanada faol raqobatlashishga va mijozlarning ishonchini qozonishga chorlaydi. Ikkinchidan, kompaniyalar o‘z xizmat ko‘rsatish standartlarini yaxshilar ekan, mijozlarning ishonchiga sazovor bo‘ladi va bu ularga yangi mijozlarga ega bo‘lishiga imkon beradi. Kim yaxshi sifatni va xizmatni kafolatlay olsa, o‘sha kompaniyaning oshig‘i olchi. Demak, kelajakda raqobatbardosh raqamli iqtisodiyot o‘yinchilari bozorlar, iste’molchilar va biznes uchun yangi imkoniyatlarni taqdim etishda davom etadi va oligopoliyalar bozor o‘yinlarini o‘zgartirishda davom etmoqda.
Jozef Bayden AQShni Yaqin Sharqdan olib keta oladimi?
Barak Obama ham, Donald Tramp ham AQShning harbiylarini Yaqin Sharq mintaqasidan olib chiqib ketish borasida ancha bosh qotirdi. Biroq Yaqin Sharq ularni qo‘yib yubormaslik uchun harakatda edi, deb yozadi The Economist nashri.
Barak Obama Yaqin Sharq mintaqasidan yuz o‘girib, Osiyo tarafga yuzlanmoqchi bo‘ldi, ammo dastavval Arab bahori, IShID, Eron yadroviy dasturi AQSh hukumatining oyog‘iga tushov solgandek uning ketishini istamasdi. Donald Tramp Yaqin Sharq mintaqasida urushlarga nuqta qo‘yishga qanchalik urinmasin, Eron bilan munosabatlarini yomonlashtirib oldi. Tramp bu mintaqaga 14 ming nafar askarini yubordi-yu, amerikaliklarning mazkur hududdagi holatini o‘zgartira olmadi. Bayden ham AQShning Yaqin Sharqdagi vaznini kamaytirishga intilmoqda.
Jo Bayden hattoki Isroil bosh vaziri Netanyaxuga qo‘ng‘iroq qilishni ortga surib kelganidan uning matbuot kotibi Jen Psaki Netanyaxuga sim qoqib, Baydenning maqsadini izohlab berishga ham majbur bo‘ldi. Nihoyat, Bayden 17-fevral sanasida inauguratsiyadan bir oy vaqt o‘tib, isroillik hamkasbiga qo‘ng‘iroq qildi. Saudiya Arabistoni misolida ham xuddi shunday ish tutdi. Jamol Qoshiqchining o‘ldirilishi ortidan e’lon qilingan maxfiy hujjatlar natijasida Saudiya Qirolligi oliy rahbari bilan telefonda suhbatlashdi.
Janob Baydenning saylovoldi kampaniyasi davomida Saudiya Arabistonini yakkalab qo‘yish haqidagi bayonotlari bugunda unutildi. Bu esa aksar amerikaliklarning ham Baydenga nisbatan ishonchiga putur yetkazdi. Bayden Saudiya Arabistoniga qarshi hujum vositalarini yetkazib berishni taqiqlarkan, BAAga ham qurol-yarog‘ sotish masalasini qayta ko‘rib chiqish haqida farmon berdi. U, shuningdek, Isroil va Falastin munosabatlari barqarorlashuviga ham uncha e’tibor bermay kelmoqda, vaholanki, bu masala so‘nggi davrda AQSh hukumatiga kelib ketgan sobiq besh nafar prezidentning diqqat markazida bo‘lib kelgandi. Aftidan, Bayden ma’muriyati bugunda Yaqin Sharq avvalgidek AQShning bosh maqsadiga aylanmaydi qabilida ish tutayotganidan darak berishi mumkin. Vaziyat qanday rivojlanadi, oldinda hali to‘rt yil muddat turibdi.
E’tiborga molik yana bir jihat shuki, AQSh Saudiya nefti va Isroilni himoya qilishi kerak degan amerikacha tamoyil avvalgidek o‘z mazmunini yo‘qotayotgandek. Amerika hamon neft sohasiga ehtiyoji sabab bu sohani nazorat qilishga intilayotgan bo‘lsa-da, saudlar neftidan ko‘ra Meksika nefti hozircha amerikaliklarning ehtiyojini qanoatlantirmoqda. Isroil mintaqadagi yadro quroliga ega bo‘lgan yagona mamlakat sifatida qaralsa, AQSh uchun Isroilning xavfsizligini ta’minlash ortiqcha hashamatdek. Qo‘shimcha tarzda Yaqin Sharq nafaqat isroil-falastin muammosi, balki sunniy va shia mazhabi o‘rtasidagi adovat makoniga ham aylangan. Isroil esa Saudiya Arabistoni tarafida Eronga qarshi tish qayramoqda.
O‘tgan yili Baydenning hozirda milliy xavfsizlik bo‘yicha maslahatchisi lavozimida ishlab kelayotgan Jeyk Sallivan The Foreign Affairs jurnaliga bergan intervyusida AQShning Yaqin Sharqdagi masala borasida o‘zini chetga tortishi hali AQSh mintaqani zudlik bilan tark etishi kerak, degan ma’noni bermaydi, deya fikr bildirgandi.
Bayden hukumati ayni paytda Eron masalasida bosh qotirmoqda. AQSh Eron bilan Obama davrida imzolangan yadroviy kelishuvni bosh maqsad deb bilmoqda. Bu esa Bayden hukumati uchun eng dolzarb masalaga aylangan. Eron bilan imzolangan kelishuv Obama ma’muriyatining eng ijobiy kelishuvi deya atalgan bo‘lsa, Tramp bu kelishuvni eng “kulgili va dahshatli” bitim sifatida ta’riflagan holda Eronga qarshi iqtisodiy jazo choralarini kuchaytirishda davom etdi. Eron esa milliy valyutasi rialning keskin qadrsizlanishi va pandemiya davridagi og‘ir vaziyatga qaramasdan ham, AQShga qarshi tura olishini namoyish qila bildi. Bayden esa endilikda Tramp bekor qilgan kelishuvga Eron hukumatini yana chorlay boshladi. Eron esa Baydenning g‘oyasi amalga oshirilishi uchun yangi talablarni ilgari surmoqda. Bu esa dunyo siyosatchilari orasida ikki taraf ham kelishuv imzolanishiga rozi-yu, biroq siyosiy o‘yin qilgan holda yana qandaydir bir ko‘proq manfaatlarga erishishga intilmoqda, deb yozmoqda. Shunday qilib, hozirda AQSh tarafi o‘z bayonotlarida mintaqadan chiqib ketishga istak bildirar ekan, amaliyotda bunday siyosatning etagidan tutish ancha qiyin kechadi.
Jahongir Ergashev tayyorladi
Izoh (0)