«Дарё» анъанавий жаҳон матбуоти шарҳи рукнини давом эттиради.
Технологик гигантларнинг рақобати қандай тус олади?
Технологиялар борасида энг улкан компаниялар рақобатга киришмоқда. Гигант компанияларнинг қандай иш олиб бориши кўпчиликка сир бўлиб қолар экан, олигополия монополияга нисбатан яхшироқдек тасаввур қолдирмоқда. Олигополиянинг истеъмолчилар учун манфаатли жиҳатлари кўпроқ эканлиги инобатга олинса, олигополиялар учун даромад олишнинг айни пайти келди, деб ёзади The Economist нашри.
Технологиялар соҳасида монополия устун дейдиган фикрлар ҳозирда урфда, истеъмолчилар дунёни монополиялар бошқариши ҳақида ҳам яхшигина тасаввурга эга. Лекин замон шиддатли кечмоқда, эскича дунёқараш мағлубиятга элтади, монополистларнинг эса ўз ҳукмронлигини сақлаб қолишга уринишлари охир-оқибатда мағлубият, банкротлик билан тугайди. АҚШда технологик компаниялар олигополия тараф бўлмоқда, ўз технологик хизматларида мижозлар учун қулай шароитларни яратиш устида бош қотириб, мижозлар айнан уларни танлаши учун кўплаб сармоя киритмоқда ва ривожланмоқда. Бир вақтлар машҳур бўлган Fairchild Semiconductor ва Hewlet-Packard компаниялари бозордаги ўз устунлигини аллақачон бой берган бўлса, Apple, Microsoft каби компаниялар 40 йил, Alphabet, Amazon компаниялари 20 йил, Facebook 17 йил халқаро рақобат бозоридаги етакчи мавқейини сақлаб келишга муваффақ бўлмоқда. Кенгайиш кўлами миқдорнинг йириклашувига олиб келмоқда ва ўз навбатида қидирув тизимлари, ижтимоий тармоқлар, стриминг хизматлари, электрон тижорат, етказиб бериш ва хизмат барча ерда ўзининг сеҳрли жозибаси билан мўъжиза яратмоқда. Ўз соҳасида энг етакчига айланган компаниялар бир-бири билан рақобатлашишга интилаётгани ҳам сезилгани йўқ.
2020 йилда уч технологик гигант компаниянинг дунё иқтисодиётидаги улуши ниҳоятда ўсди, Америкадаги бешта технологик компаниянинг бозордаги қиймати 7,6 триллион долларни ташкил қилди. Бу миқдор кейинги даврда икки карра кўпайиши тахмин қилинмоқда. Гигант компаниялар бозорларни эгаллаш жараёнида ўз соҳасида фаолият юритаётган компанияларнинг, кичикроқ фирмаларнинг хизматларини ҳам инобатга олиб ривожланмоқда. Нега бундай вазият юзага келди?
Аввало, йирик технологик компаниялар асосий маҳсулоти тайёр бўлгач янги технологик имкониятларни ва айни пайтда Америка, Хитой ва Европа назорат органларининг таҳдидларини сезмоқда. 2015 йилдан бери АҚШдаги 5 технологик гигант компаниянинг даромади 22 % дан 38 % гача ўсди. Microsoft ва Alphabet борган сари булутли технологиялар соҳасида Amazonнинг ўрнини эгаллаётган бўлса, Amazon рақамли технологиялар соҳасида истиқболни кўзламоқда.
Иккинчидан, ҳозирги бозор муносабатлари шароитида аутсайдер компанияларнинг даромадларида ҳам жиддий ўзгаришлар бўлмоқда. 98 йиллик Disney компанияси сўнгги бир ярим йил ичида стриминг видео хизмат орқали 116 миллионлик янги мижозларга эга бўлган бўлса, 58 йиллик Walmart ўтган йилда онлайн сотувлардан 38 миллиард доллар фойда кўрди. Shopify ва PayPal компаниялари эса электрон тижорат ёрдамида пандемия шароитида ҳам ўз ўринларини сақлаб қола олиш билан бирга, даромадга ҳам эга бўлмоқда.
Бу вазият вақтинчалик ҳолат сифатида баҳоланса-да, аммо Осиёда Хитойнинг Alibaba, Tencent каби компаниялари улкан сакрашни амалга оширди. Ҳозирда бу компанияларнинг озор қиймати 100 миллиард долларни ташкил қилмоқда. Бу компаниялар асосан мижозларга қулайлик яратиш борасида инновацияларга бош уриб, монополча ёндашувдан воз кечмоқда. Натижада истеъмолчилар уларнинг хизматларидан фойдаланиш анча арзон ва қулайлигини аллақачон англаб етишган. Улар хилма-хиллик тараққиёт гарови, деган тамойил асосида ривожланиб бормоқда. Олигополиялар ўртасидаги рақобат ювилиб бормоқда. Мисол учун, Alphabet компанияси Apple’га Google Apple маҳсулотларининг қидирув тизими бўлиб қолиши учун ҳам йилига 12 миллиард доллар маблағ тўламоқда. Хитойда эса Alibaba ва Tencent иккинчи даражали компанияларнинг улушига эга бўлган ҳолда уларга йирикроқ бозорларга чиқиш имконини яратиб бермоқда. Бу жараёнда антимонополия давлат идораларининг ҳам хизмати катта. Европада турли фирмалар бозорга ўз маҳсулотларини тенг ҳуқуқлилик асосида олиб киришларига шароит яратиб берадиган қонунчилик сари қадам ташлаётган бўлса, Хитойда бозорга чиқишга уринаётган кичик компанияларга катта компанияларнинг халақит бермаслиги борасида қонунчилик мавжуд.
Disney 2024 йилда 325 миллион обуначига эга бўлишга интилаётган бўлса, Facebook электрон тижоратда ўзини синаб кўрмоқчи, Microsoft эса TikTok ва Pinterest’ни сотиб олишга уринмоқда. Олигополияларнинг рақобати эса истеъмолчиларга қулай имкониятлар беради. Аввало, истеъмолчиларнинг танлов имконияти кенгаяди, сабаби кенгайиб бораётган хизматлар фирмаларни янада фаол рақобатлашишга ва мижозларнинг ишончини қозонишга чорлайди. Иккинчидан, компаниялар ўз хизмат кўрсатиш стандартларини яхшилар экан, мижозларнинг ишончига сазовор бўлади ва бу уларга янги мижозларга эга бўлишига имкон беради. Ким яхши сифатни ва хизматни кафолатлай олса, ўша компаниянинг ошиғи олчи. Демак, келажакда рақобатбардош рақамли иқтисодиёт ўйинчилари бозорлар, истеъмолчилар ва бизнес учун янги имкониятларни тақдим этишда давом этади ва олигополиялар бозор ўйинларини ўзгартиришда давом этмоқда.
Жозеф Байден АҚШни Яқин Шарқдан олиб кета оладими?
Барак Обама ҳам, Дональд Трамп ҳам АҚШнинг ҳарбийларини Яқин Шарқ минтақасидан олиб чиқиб кетиш борасида анча бош қотирди. Бироқ Яқин Шарқ уларни қўйиб юбормаслик учун ҳаракатда эди, деб ёзади The Economist нашри.
Барак Обама Яқин Шарқ минтақасидан юз ўгириб, Осиё тарафга юзланмоқчи бўлди, аммо даставвал Араб баҳори, ИШИД, Эрон ядровий дастури АҚШ ҳукуматининг оёғига тушов солгандек унинг кетишини истамасди. Дональд Трамп Яқин Шарқ минтақасида урушларга нуқта қўйишга қанчалик уринмасин, Эрон билан муносабатларини ёмонлаштириб олди. Трамп бу минтақага 14 минг нафар аскарини юборди-ю, америкаликларнинг мазкур ҳудуддаги ҳолатини ўзгартира олмади. Байден ҳам АҚШнинг Яқин Шарқдаги вазнини камайтиришга интилмоқда.
Жо Байден ҳаттоки Исроил бош вазири Нетаньяхуга қўнғироқ қилишни ортга суриб келганидан унинг матбуот котиби Жен Псаки Нетаньяхуга сим қоқиб, Байденнинг мақсадини изоҳлаб беришга ҳам мажбур бўлди. Ниҳоят, Байден 17 февраль санасида инаугурациядан бир ой вақт ўтиб, исроиллик ҳамкасбига қўнғироқ қилди. Саудия Арабистони мисолида ҳам худди шундай иш тутди. Жамол Қошиқчининг ўлдирилиши ортидан эълон қилинган махфий ҳужжатлар натижасида Саудия Қироллиги олий раҳбари билан телефонда суҳбатлашди.
Жаноб Байденнинг сайловолди кампанияси давомида Саудия Арабистонини яккалаб қўйиш ҳақидаги баёнотлари бугунда унутилди. Бу эса аксар америкаликларнинг ҳам Байденга нисбатан ишончига путур етказди. Байден Саудия Арабистонига қарши ҳужум воситаларини етказиб беришни тақиқларкан, БААга ҳам қурол-яроғ сотиш масаласини қайта кўриб чиқиш ҳақида фармон берди. У, шунингдек, Исроил ва Фаластин муносабатлари барқарорлашувига ҳам унча эътибор бермай келмоқда, ваҳоланки, бу масала сўнгги даврда АҚШ ҳукуматига келиб кетган собиқ беш нафар президентнинг диққат марказида бўлиб келганди. Афтидан, Байден маъмурияти бугунда Яқин Шарқ аввалгидек АҚШнинг бош мақсадига айланмайди қабилида иш тутаётганидан дарак бериши мумкин. Вазият қандай ривожланади, олдинда ҳали тўрт йил муддат турибди.
Эътиборга молик яна бир жиҳат шуки, АҚШ Саудия нефти ва Исроилни ҳимоя қилиши керак деган америкача тамойил аввалгидек ўз мазмунини йўқотаётгандек. Америка ҳамон нефть соҳасига эҳтиёжи сабаб бу соҳани назорат қилишга интилаётган бўлса-да, саудлар нефтидан кўра Мексика нефти ҳозирча америкаликларнинг эҳтиёжини қаноатлантирмоқда. Исроил минтақадаги ядро қуролига эга бўлган ягона мамлакат сифатида қаралса, АҚШ учун Исроилнинг хавфсизлигини таъминлаш ортиқча ҳашаматдек. Қўшимча тарзда Яқин Шарқ нафақат исроил-фаластин муаммоси, балки сунний ва шиа мазҳаби ўртасидаги адоват маконига ҳам айланган. Исроил эса Саудия Арабистони тарафида Эронга қарши тиш қайрамоқда.
Ўтган йили Байденнинг ҳозирда миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси лавозимида ишлаб келаётган Жейк Салливан The Foreign Affairs журналига берган интервьюсида АҚШнинг Яқин Шарқдаги масала борасида ўзини четга тортиши ҳали АҚШ минтақани зудлик билан тарк этиши керак, деган маънони бермайди, дея фикр билдирганди.
Байден ҳукумати айни пайтда Эрон масаласида бош қотирмоқда. АҚШ Эрон билан Обама даврида имзоланган ядровий келишувни бош мақсад деб билмоқда. Бу эса Байден ҳукумати учун энг долзарб масалага айланган. Эрон билан имзоланган келишув Обама маъмуриятининг энг ижобий келишуви дея аталган бўлса, Трамп бу келишувни энг «кулгили ва даҳшатли» битим сифатида таърифлаган ҳолда Эронга қарши иқтисодий жазо чораларини кучайтиришда давом этди. Эрон эса миллий валютаси риалнинг кескин қадрсизланиши ва пандемия давридаги оғир вазиятга қарамасдан ҳам, АҚШга қарши тура олишини намойиш қила билди. Байден эса эндиликда Трамп бекор қилган келишувга Эрон ҳукуматини яна чорлай бошлади. Эрон эса Байденнинг ғояси амалга оширилиши учун янги талабларни илгари сурмоқда. Бу эса дунё сиёсатчилари орасида икки тараф ҳам келишув имзоланишига рози-ю, бироқ сиёсий ўйин қилган ҳолда яна қандайдир бир кўпроқ манфаатларга эришишга интилмоқда, деб ёзмоқда. Шундай қилиб, ҳозирда АҚШ тарафи ўз баёнотларида минтақадан чиқиб кетишга истак билдирар экан, амалиётда бундай сиёсатнинг этагидан тутиш анча қийин кечади.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади
Изоҳ (0)