XIII asr boshlarida Osiyoda dunyo xaritasini o‘zgartirib yuborgan va jahon tarixida o‘ziga xos tarzda iz qoldirgan, ko‘plab xalqlar shakllanishiga hissa qo‘shgan bir siyosiy kuch paydo bo‘ldi. Bu Chingizxon asos solgan mo‘g‘ul imperiyasi edi. Chingizxonning nevarasi Botuxon bobosining yurishlarini g‘arbga qarab davom ettirdi. Ana shunday yurishlar natijasida 1240-yil 6-dekabr sanasida rus davlatining eski markazi Kiyev shahri fath etildi. “Daryo” bugungi maqolada Kiyevning mo‘g‘ullar tomonidan egallanishi haqida hikoya qiladi.
Tarixiy vaziyat
Qisqa muddat ichida Xitoy, Markaziy Osiyo, Eron, Dashti Qipchoq hududlari mo‘g‘ullar qo‘liga o‘tdi. Chingizxon asos solgan markazlashgan davlat uning vafotidan keyin uchinchi o‘g‘li O‘qtoy (O‘gadoy) Ulug‘ xon qo‘liga o‘tdi. U esa Chingizxon boshlab bergan dunyoni egallash vazifasini davom ettirishga qaror qildi. Hali fath etilmagan hududlarga, jumladan, rus yerlariga yuborish uchun katta qo‘shin tashkil qilib, unga Chingizxonning nevarasi, Jo‘jixonning o‘g‘li Botuxonni bosh qo‘mondon etib tayinladi. Shu tariqa rus safari boshlandi. Aslida, 1223-yildayoq Subutoy va Jebe no‘yonlar boshchiligida mo‘g‘ullar Kiyev ostonalarigacha borgan, ammo shaharni qamal qilmasdan ortga qaytgan edi. Ammo bu safar hammasi boshqa edi.
1237—1238-yillarda mo‘g‘ullar Ryazan, Vladimir-Suzdal knyazliklarini fath etdi. Keyin esa Volga-Don tekisliklariga chiqdi va shu yerdan janubi-sharqiy Yevropani egalladi. 1239-yilda shunday yurishlardan birida Pereyaslavl va Dnepr daryosining chap sohili yerlari zabt etildi. Shu yilning kuzida Chernigov egallandi. Shu yilda Menguxon razvedka bilan shug‘ullandi va Kiyev atroflarini diqqat bilan o‘rgandi. U Kiyev knyazi Mixail Vsevolodichga elchilar yubordi, ammo elchilar o‘ldirildi.
Bu paytda rus knyazliklari o‘zaro dushman kayfiyatida edi, qo‘shimchasiga mo‘g‘ul tahdidi ham bor edi. Knyaz Mixail bu xavf oldida ojiz qoldi va shaharni tark etib, Vengriyaga qarab qochdi. Uning o‘rnini Smolensk knyazi Rostislav egalladi, u ham tez orada Galitsk knyazi Danil Romanovich tomonidan quvib chiqarildi. U esa shaharni Dmitriyga topshirib, uning himoyasini tashkil qilishni buyurdi. O‘zi esa o‘z knyazligiga qarab ravona bo‘ldi.
1240-yil yozda mo‘g‘ullar g‘arbga yurish uchun tayyorgarlikni yakuniga yetkazdi. Shu vaqtga qadar bo‘lib o‘tgan janglarda yo‘qotilgan askarlar o‘rniga sharqdan va fath etilgan yerlardan yangi askarlar kelib qo‘shildi. G‘arbga qarshi yurish qilgan qo‘shin soni haqida turli fikrlar aytiladi. Zamonaviy tarixchilar uning soni 40 mingdan 120 mingacha bo‘lganini qayd etadi.
Kiyevga yurish
Mo‘g‘ullarning g‘arbga yurishidagi eng birinchi yirik shahar Kiyev, eng birinchi to‘siq esa Dnepr edi. Turli manbalarda mo‘g‘ullarning Dneprdan qanday o‘tgani haqida turlicha ma’lumotlar keltiriladi. Ba’zilar ularni daryo muzlagan paytda kesib o‘tgan desa, boshqalari yozda suv sathi pasaygan paytda kesib o‘tgan deydi. Lekin mo‘g‘ullar Dnepr bo‘ylariga 1240-yilning yozida keldi va uzoq vaqt shu yerda turib qoldi. Maqsad Kiyev shahrini fath etish edi.
Kiyev o‘z davrining eng yirik shaharlaridan biri edi. Uning aholisi 40—50 ming kishini tashkil qilgani manbalarda yozib qoldirilgan. Shahar balandligi 12 metr bo‘lgan qalin devor bilan o‘ralgan. Ammo devorlar X—XI asrlarda qurilgani bois ular toshotar qamal qurollariga bardoshli qilib qurilmagan edi. Bu esa oqibatda Kiyevning qulashiga sabab bo‘ldi. Shahar ikki qism — yuqori va quyi qismdan iborat edi. Shaharni himoya qilish uchun to‘rt-besh ming kishi safarbar qilindi. Mo‘g‘ullar yaqinlashib kelayotgan paytda kiyevliklar Podol (quyi qism)ni tark etib, yaxshi himoyalangan yuqori shaharga kirib oldi.
Kiyev qamali
Tarixchilar mo‘g‘ullarning qal’alarni zabt etish taktikasini quyidagicha ta’riflaydi: “Ular qal’aga darhol hujum qilmaydi. Dastlab uni o‘rab olib, qamal qiladi. Turli qamal qurollaridan foydalanib, tinmasdan hujum qilib turadi. Hujumlar tun-u kun davom etadi. Qal’aga kirishning ham, undan chiqishning ham imkoni bo‘lmaydi. Askarlar ham tez-tez o‘rin almashib turgani uchun charchab qolmaydi”.Shu tariqa Botu askarlari ham shaharni o‘rab oldi va uning atroflarini tashqi yordam kelishiga imkon qoldirmaydigan qilib tozalab chiqdi. Uch oy davomida shahar qamal qilib turildi. Botuxonning bosh qarorgohi Libid daryosining narigi qirg‘og‘ida joylashgan edi. Shu yerdan, ya’ni shaharning janubiy tarafidan “Yaroslav shahri” (Kiyev Yaroslav Mudriy sharafiga shunday nomlangan) devorlari va minoralari yaxshi ko‘rinib turar edi.
Botu o‘z qo‘shinlari va tosh otish mashinalarining asosiy qismini shaharning eng himoyasiz qismida — Lyadskiy darvozasi qarshisida, botqoqli pasttekislikda to‘plagan edi. Botuxon botqoqlik muzlash paytini kutdi va shundan keyingina mazkur darvoza orqali hujum boshladi.
Ularning katapultalari yuz yillik eman va qarag‘ay daraxti yog‘ochidan qilingan edi. Shu tariqa shahar tosh otuvchi katapultalar yordamida o‘qqa tutildi. Natijada, Lyadskiy darvozasi quladi. Kiyevliklar himoyalanishda davom etdi. Qo‘mondon Dmitriy jang paytida yaralandi va mo‘g‘ullar shaharning qolgan devor va darvozalarini ham egalladi. Qo‘shin shaharga kirishga muvaffaq bo‘ldi. Rus og‘ir kavaleriyasi qochayotgan odamlar to‘la tor ko‘chalarda harakatlana olmadi. Shahar to‘lig‘icha mo‘g‘ullar tomonidan egallandi. Ertasi kuni ham janglar davom etdi. Himoyachilar Desyatina cherkoviga kirib himoyalandi hamda uning atrofida yog‘och to‘siqlar o‘rnatdi. Tirik qolganlar cherkov ichiga kirib oldi. Gumbazda ham odamlar ko‘pligidan gumbaz qulab tushdi.
Shu tariqa Kiyev shahri Botu tomonidan fath etildi. Shahar egallanganidan keyin u yerda bir necha ming kishilik garnizon joylashtirildi. Endi mo‘g‘ullar uchun Yevropa eshiklari ochiq edi. Kiyevdan keyin Volin, Galitsiya egallandi. Kiyevning egallanishi bilan rus yerlarining mo‘g‘ullar tomonidan fath etilishi amalda yakunlandi hamda ruslar keyingi ikki yarim asr mo‘g‘ullar hukmi ostida yashadi.
Jahongir Ostonov tayyorladi.
Izoh (0)