Dubayni Dubay qilgan birlashuv. 2-dekabr – Birlashgan Arab Amirliklari tashkil topgan kun

Birlashgan Arab Amirliklarining davlat sifatidagi tarixi qisqa davrni o‘z ichiga oladi. Oltita amirlik birlashishidan tashkil topgan ushbu davlatning boshlanishi 1971-yilning 2-dekabr sanasiga to‘g‘ri keldi. Aynan shu kunda Abu-Dabi, Dubay, Sharja, Ajman, Umm al-Kuvayn va Fujayra amirliklari birlashdi.

Birlashgan Arab Amirliklarining davlat deb e’lon qilinishidan so‘ng hammasi hal bo‘lib qolmadi. 1972-yilda BAA tarkibi yana bitta amirlik bilan to‘ldirildi. Rasul–Xayma amirligi Eron bilan bo‘lgan muvaffaqiyatsiz to‘qnashuvdan keyin BAAga yettinchi amirlik bo‘lib qo‘shildi. Ammo amirlik BAAdan chiqib ketishni xohladi va 70-yillar davomida buning uchun qattiq harakat qildi.

BAA hududining uzoq va yaqin tarixi

XV asr oxirida ushbu mamlakat hududida Yevropaning ta’siri oshdi. G‘arb davlatlaridan birinchi bo‘lib Portugaliya Bahrayn, Julfar va Ormuz bo‘g‘ozi ustidan nazorat o‘rnatib, yarimorolda o‘z o‘rnini egalladi.

XVIII asrga kelib, asosan savdo bilan shug‘ullanuvchi qirg‘oqdagi arab amirliklari aholisi kemalari Fors ko‘rfazi portlari o‘rtasida yuk tashishni monopollashtirgan va aholining asosiy tirikchilik manbayidan mahrum qilgan Buyuk Britaniya bilan kurashga jalb qilindi. Bu esa “Shimoliy Hindiston kompaniyasi” va inglizlar qaroqchi deb atagan mahalliy arab aholisi o‘rtasida ziddiyat kelib chiqishiga olib keldi.

“Shimoliy Hindiston kompaniyasi” Fors ko‘rfazida ko‘p harbiy ekspeditsiya olib borar edi. 1820-yilda ular arablarning yettita amirliklari amirlari va shayxlarini “Umumiy shartnoma”ni imzolashga majbur qildi. Shartnoma ushbu hududda Angliya hukmronligini boshlanishi va Ummonning uchga bo‘linishini anglatar edi. Ushbu hudud “Muzokaralari Ummon” deb nomlandi.

Amirliklar hududida inglizlarning harbiy bazalari qurildi. Hokimiyat inglizlarning siyosiy agenti tomonidan amalga oshirilar edi. XX asrning 20-yillarida mustaqillik uchun kurashlar avj oldi. Shu bilan birga, BAA va butun Yarim Sharq tarixida burilish yuz berdi – Fors ko‘rfazida eng ko‘p zaxiraga ega bo‘lgan neft konlari topildi.

Nazoratning kuchayishi va iqtisodiyot

1922-yilda inglizlar arab shayxlarining neft qidirish va qazib olish bilan bog‘liq ishlarini nazoratga oldi. Ummon shartnomasida neft savdosi bilan shug‘ullanish taqiqlangan bo‘lsa-da, shayxlar taqiqlanmagan marvarid savdosi bilan daromad ko‘rishni boshladi. 50-yillarda neft qazib olinishi va mintaqada xorijiy sarmoyalar kirib kela boshlashi hamda o‘zlari neft savdosidan olingan daromad bilan mahalliy aholining turmush darajasi sezilarli darajada oshdi. XX asrning 20-yillari oxirida yapon sun’iy marvaridlari paydo bo‘lishi bilan Ummonda iqtisodiy inqiroz boshlandi.

Neftning topilishi mintaqadagi iqtisodiy vaziyatni butunlay o‘zgartirdi. 1937–1939-yillarda Angliya Dubay, Sharja, Ras al-Xayma, Abu-Dabi, Ajman va Kalbadagi neft konlarini o‘zlashtira boshladi. Buyuk Britaniya Ummon shartnomasi, Iroq, Transiordaniya va Falastin hududlarini birlashtirishga urinib ko‘rdi, bu esa BAAning qarshilik ko‘rsatishiga sabab bo‘ldi. London birlashish g‘oyasidan voz kechdi.

“Muzokaralari Ummon” Ikkinchi jahon urushi paytida betaraf bo‘ldi. Urushdan so‘ng shayxlarning maqomi amirliklarga ko‘tarildi, pul va bojxona tizimlarini birlashtirish masalalari muhokama qilindi, bo‘lajak federatsiyaning asoslari qo‘yildi.

Bu vaqt davomida hududning turli nuqtalaridan yangi neft konlari topildi. 1965-yilda Buyuk Britaniyaning tashabbusi bilan Londonda yetti amirlikning yig‘ilishi bo‘lib, unda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga oid 15 ta yirik loyiha ko‘rib chiqildi. 1968-yilda Buyuk Britaniya mintaqani tark etishini va hokimiyat mahalliy shayxlar qo‘lida qolishini e’lon qildi. Fors ko‘rfazi davlatlari Arab amirliklari federatsiyasini tuzish to‘g‘risida bitim imzoladi. Bu federatsiyasiga Bahrayn va Qatar ham kirishi kerak bo‘lgan, ammo ular keyinchalik alohida davlat bo‘lib ketdi.

Mustaqillik

1971-yilning 1-dekabrida Buyuk Britaniya Fors ko‘rfazidan rasman ketganini e’lon qildi. 2-dekabrda Muzokarali Ummonning yetti davlatidan oltita amiri Birlashgan Arab Amirliklari davlati tashkil qilinganini e’lon qildi. Yettinchi amirlik – Ras-el-Xayma unga 1972-yilning 10-fevralida qo‘shildi. BAAga prezident etib Dubay amiri Zaid ibn Sulton al-Nahayyon saylandi va mamlakatning birinchi konstitutsiya qabul qilindi. BAA poytaxti Abu-Dabi qilib belgilandi.

Mustaqillikning ilk kunlar Saudiya Arabistonining qattiq energetika siyosati tufayli neft va neft mahsulotlari narxlarining keskin ko‘tarilish paytiga to‘g‘ri keldi. Bu esa yangi davlatning iqtisodiyot va tashqi siyosatga erkin mustaqil qadam qo‘yishini osonlashtirdi.

Neftdan olinadigan daromadlar va sanoat qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga, ko‘plab erkin iqtisodiy zonalarni shakllantirishga mohirona sarmoyalar kiritish natijasida BAA eng qisqa vaqt ichida nisbiy iqtisodiy farovonlikka erishdi. Turizm va moliya sohasida sezilarli darajada rivojlanish kuzatildi.

Ammo hammasi shunday silliq kechmadi. Saudiya Arabistoni Al-Burami neft vohasi va bir qator orollar bo‘yicha hududiy nizolar tufayli yangi BAA davlatini uzoq vaqt tan olmadi. Faqatgina 1974-yilda BAA poytaxtidagi muzokaralardan so‘ng Saudiya Arabistoni Birlashgan Arab Amirliklari va Ummonning Al-Burami vohasiga bo‘lgan huquqlarini tan oldi, unga Sabha Bita hududi, bir qator orollar va Fors ko‘rfazi sohiliga yo‘l, neft quvuri qurish huquqi berildi.

Bundan tashqari, amirlarning siyosiy qarashlaridagi raqobat yo‘qolmadi. Abu-Dabi shayxi va prezident Zayd ibn Sulton al-Nahayyon davlatning federalizmini kuchaytirishga intilsa, Dubay shayxi va vitse-prezident Rashid bin Said al-Maqtum har bir amirlik mustaqil bo‘lishi kerak deb hisoblardi.

BAAning mustaqillikdan keyingi tarixida birinchi urush Eron-Iroq jangi bo‘ldi (1980–1988-yillar). Ba’zi amirliklarning hukmdorlari Iroqni, boshqalari Eronni qo‘llab-quvvatladi. 1978-yilda Sharjada hokimiyat uchun kurash boshlanganda amirliklar o‘rtasidagi ziddiyatlar avjiga chiqdi: Abdul Aziz al-Qosimiy hokimiyatni ukasi hukmron shayx Sulton ibn Muhammad al-Qosimiydan olishga harakat qildi. Abdul Azizga Shayx Zayd yordam berdi. Ziddiyatli vaziyat hukmdorlar oliy kengashi yig‘ilishidan keyingina hal qilindi, unga ko‘ra, shayx Sultonning hokimiyati tiklandi.

BAAning yaqin tarixiga nazar soladigan bo‘lsa, u 2003-yildagi Iroq urushida o‘z hududiga AQSh qo‘shinlarini joylashtirishga ruxsat bergan va BAA hukumati iroqlik jabr ko‘rgan aholiga gumanitar yordam ko‘rsatdi.

2004-yil 2-noyabrda Birlashgan Arab Amirliklarining birinchi prezidenti shayx Zayd bin Sulton al-Nahayyon vafot etdi. Uning o‘rnini shu kungacha BAAning hukmdori bo‘lib turgan shayx Xalifa bin Zoid Ol Nahyan egalladi. U birinchi prezidentning to‘ng‘ich o‘g‘li edi.

Mirjalol Qosimov tayyorladi.