Бирлашган Араб Амирликларининг давлат сифатидаги тарихи қисқа даврни ўз ичига олади. Олтита амирлик бирлашишидан ташкил топган ушбу давлатнинг бошланиши 1971 йилнинг 2 декабрь санасига тўғри келди. Айнан шу кунда Абу-Даби, Дубай, Шаржа, Ажман, Умм ал-Кувайн ва Фужайра амирликлари бирлашди.
Бирлашган Араб Амирликларининг давлат деб эълон қилинишидан сўнг ҳаммаси ҳал бўлиб қолмади. 1972 йилда БАА таркиби яна битта амирлик билан тўлдирилди. Расул–Хайма амирлиги Эрон билан бўлган муваффақиятсиз тўқнашувдан кейин БААга еттинчи амирлик бўлиб қўшилди. Аммо амирлик БААдан чиқиб кетишни хоҳлади ва 70 йиллар давомида бунинг учун қаттиқ ҳаракат қилди.
БАА ҳудудининг узоқ ва яқин тарихи
XV аср охирида ушбу мамлакат ҳудудида Европанинг таъсири ошди. Ғарб давлатларидан биринчи бўлиб Португалия Баҳрайн, Жулфар ва Ормуз бўғози устидан назорат ўрнатиб, яриморолда ўз ўрнини эгаллади.XVIII асрга келиб, асосан савдо билан шуғулланувчи қирғоқдаги араб амирликлари аҳолиси кемалари Форс кўрфази портлари ўртасида юк ташишни монополлаштирган ва аҳолининг асосий тирикчилик манбайидан маҳрум қилган Буюк Британия билан курашга жалб қилинди. Бу эса «Шимолий Ҳиндистон компанияси» ва инглизлар қароқчи деб атаган маҳаллий араб аҳолиси ўртасида зиддият келиб чиқишига олиб келди.
«Шимолий Ҳиндистон компанияси» Форс кўрфазида кўп ҳарбий экспедиция олиб борар эди. 1820 йилда улар арабларнинг еттита амирликлари амирлари ва шайхларини «Умумий шартнома»ни имзолашга мажбур қилди. Шартнома ушбу ҳудудда Англия ҳукмронлигини бошланиши ва Уммоннинг учга бўлинишини англатар эди. Ушбу ҳудуд «Музокаралари Уммон» деб номланди.
Амирликлар ҳудудида инглизларнинг ҳарбий базалари қурилди. Ҳокимият инглизларнинг сиёсий агенти томонидан амалга оширилар эди. ХХ асрнинг 20 йилларида мустақиллик учун курашлар авж олди. Шу билан бирга, БАА ва бутун Ярим Шарқ тарихида бурилиш юз берди – Форс кўрфазида энг кўп захирага эга бўлган нефть конлари топилди.
Назоратнинг кучайиши ва иқтисодиёт
1922 йилда инглизлар араб шайхларининг нефть қидириш ва қазиб олиш билан боғлиқ ишларини назоратга олди. Уммон шартномасида нефть савдоси билан шуғулланиш тақиқланган бўлса-да, шайхлар тақиқланмаган марварид савдоси билан даромад кўришни бошлади. 50 йилларда нефть қазиб олиниши ва минтақада хорижий сармоялар кириб кела бошлаши ҳамда ўзлари нефть савдосидан олинган даромад билан маҳаллий аҳолининг турмуш даражаси сезиларли даражада ошди. ХХ асрнинг 20 йиллари охирида япон сунъий марваридлари пайдо бўлиши билан Уммонда иқтисодий инқироз бошланди.
Нефтьнинг топилиши минтақадаги иқтисодий вазиятни бутунлай ўзгартирди. 1937–1939 йилларда Англия Дубай, Шаржа, Рас ал-Хайма, Абу-Даби, Ажман ва Калбадаги нефть конларини ўзлаштира бошлади. Буюк Британия Уммон шартномаси, Ироқ, Трансиордания ва Фаластин ҳудудларини бирлаштиришга уриниб кўрди, бу эса БААнинг қаршилик кўрсатишига сабаб бўлди. Лондон бирлашиш ғоясидан воз кечди.
«Музокаралари Уммон» Иккинчи жаҳон уруши пайтида бетараф бўлди. Урушдан сўнг шайхларнинг мақоми амирликларга кўтарилди, пул ва божхона тизимларини бирлаштириш масалалари муҳокама қилинди, бўлажак федерациянинг асослари қўйилди.
Бу вақт давомида ҳудуднинг турли нуқталаридан янги нефть конлари топилди. 1965 йилда Буюк Британиянинг ташаббуси билан Лондонда етти амирликнинг йиғилиши бўлиб, унда мамлакат иқтисодий ривожланишига оид 15 та йирик лойиҳа кўриб чиқилди. 1968 йилда Буюк Британия минтақани тарк этишини ва ҳокимият маҳаллий шайхлар қўлида қолишини эълон қилди. Форс кўрфази давлатлари Араб амирликлари федерациясини тузиш тўғрисида битим имзолади. Бу федерациясига Баҳрайн ва Қатар ҳам кириши керак бўлган, аммо улар кейинчалик алоҳида давлат бўлиб кетди.
Мустақиллик
1971 йилнинг 1 декабрида Буюк Британия Форс кўрфазидан расман кетганини эълон қилди. 2 декабрда Музокарали Уммоннинг етти давлатидан олтита амири Бирлашган Араб Амирликлари давлати ташкил қилинганини эълон қилди. Еттинчи амирлик – Рас-эл-Хайма унга 1972 йилнинг 10 февралида қўшилди. БААга президент этиб Дубай амири Заид ибн Султон ал-Наҳайён сайланди ва мамлакатнинг биринчи конституция қабул қилинди. БАА пойтахти Абу-Даби қилиб белгиланди.Мустақилликнинг илк кунлар Саудия Арабистонининг қаттиқ энергетика сиёсати туфайли нефть ва нефть маҳсулотлари нархларининг кескин кўтарилиш пайтига тўғри келди. Бу эса янги давлатнинг иқтисодиёт ва ташқи сиёсатга эркин мустақил қадам қўйишини осонлаштирди.
Нефтьдан олинадиган даромадлар ва саноат қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга, кўплаб эркин иқтисодий зоналарни шакллантиришга моҳирона сармоялар киритиш натижасида БАА энг қисқа вақт ичида нисбий иқтисодий фаровонликка эришди. Туризм ва молия соҳасида сезиларли даражада ривожланиш кузатилди.
Аммо ҳаммаси шундай силлиқ кечмади. Саудия Арабистони Ал-Бурами нефть воҳаси ва бир қатор ороллар бўйича ҳудудий низолар туфайли янги БАА давлатини узоқ вақт тан олмади. Фақатгина 1974 йилда БАА пойтахтидаги музокаралардан сўнг Саудия Арабистони Бирлашган Араб Амирликлари ва Уммоннинг Ал-Бурами воҳасига бўлган ҳуқуқларини тан олди, унга Сабҳа Бита ҳудуди, бир қатор ороллар ва Форс кўрфази соҳилига йўл, нефть қувури қуриш ҳуқуқи берилди.
Бундан ташқари, амирларнинг сиёсий қарашларидаги рақобат йўқолмади. Абу-Даби шайхи ва президент Зайд ибн Султон ал-Наҳайён давлатнинг федерализмини кучайтиришга интилса, Дубай шайхи ва вице-президент Рашид бин Саид ал-Мақтум ҳар бир амирлик мустақил бўлиши керак деб ҳисобларди.
БААнинг мустақилликдан кейинги тарихида биринчи уруш Эрон-Ироқ жанги бўлди (1980–1988 йиллар). Баъзи амирликларнинг ҳукмдорлари Ироқни, бошқалари Эронни қўллаб-қувватлади. 1978 йилда Шаржада ҳокимият учун кураш бошланганда амирликлар ўртасидаги зиддиятлар авжига чиқди: Абдул Азиз ал-Қосимий ҳокимиятни укаси ҳукмрон шайх Султон ибн Муҳаммад ал-Қосимийдан олишга ҳаракат қилди. Абдул Азизга Шайх Зайд ёрдам берди. Зиддиятли вазият ҳукмдорлар олий кенгаши йиғилишидан кейингина ҳал қилинди, унга кўра, шайх Султоннинг ҳокимияти тикланди.
БААнинг яқин тарихига назар соладиган бўлса, у 2003 йилдаги Ироқ урушида ўз ҳудудига АҚШ қўшинларини жойлаштиришга рухсат берган ва БАА ҳукумати ироқлик жабр кўрган аҳолига гуманитар ёрдам кўрсатди.
2004 йил 2 ноябрда Бирлашган Араб Амирликларининг биринчи президенти шайх Зайд бин Султон ал-Наҳайён вафот этди. Унинг ўрнини шу кунгача БААнинг ҳукмдори бўлиб турган шайх Халифа бин Зоид Ол Наҳян эгаллади. У биринчи президентнинг тўнғич ўғли эди.
Миржалол Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)