Cho‘l o‘rnida 35 futbol maydoniga teng o‘rmon yaratgan jarqo‘rg‘onlik pensioner. Haqiqiy qahramon!

Biz davlatimizni gullab-yashnagan holda ko‘rishga ko‘nikkanmiz. Lekin aslida O‘zbekistonning 80 foizi cho‘l va yarim cho‘llardan tashkil topgan. Ajdodlarimiz bu yerlar gullab yashnashi va mahsuldorligi yo‘lida ming yillar davomida ter to‘kkan.

XX asr oxirida O‘zbekiston cho‘llari hujumga o‘tdi. Qir-adirlarda chorva mollari haddan ziyod ko‘p boqilganligi oqibatida ular zararlanmoqda va buzilmoqda. Ko‘mir va gazdan mahrum bo‘lgan qishloq aholisi atrofdagi barcha o‘simliklarni tag-tomiri bilan yoqish uchun ishlatmoqda. Kelajakni o‘ylovchilar esa juda kam.

Surxondaryo viloyati Jarqo‘rg‘on shahri chekkasida “Qora Yantoq” nomli mahalla bo‘lib, bu yerda 100 ga yaqin oila istiqomat qiladi. Atrofda yantoq juda ko‘p. Cho‘l mahallani ham ishg‘ol etib, tobora keng maydonlarni egallamoqda. Shamol qumni ko‘chalarga uchirmoqda. Vaqti-vaqti bilan kuchli va issiq afg‘on shamoli esadi. Bunday paytlarda aholi eshik va derazalarni yopib, uylarida qum bo‘ronidan panoh topadi.

Mahallaning asosiy ko‘chasi “Broyler ko‘chasi” deb ataladi. Bu yerda, 92-sonli uyda pensioner Nomoz Jumayev va uning katta oilasi yashaydi.

Cho‘l

“Qumdan barpo bo‘lgan o‘rmon”

“Bir kuni Buxorodan odamlar kelib, bizni maktabga to‘plashdi. Kasseta qo‘yib, qumga qarshi qanday kurashish mumkinligini aytib berishdi. Mahallada mendan boshqa hech kim saksovel ekishga na qiziqdi, na kirishdi», — so‘zlab berdi Nomoz aka.

Buxorodan kelganlar orasida o‘rmonshunos Abdusalom Normatov va Global ekologik jamg‘arma Kichik grantlar dasturining (GEJ KGD) milliy muvofiqlashtiruvchisi Aleksey Volkov ham bor edi.

“Abdusalom loyihaning ilhomlantiruvchisi edi. U uzoq vaqtlar shu yerlarda yashagan. U menga cho‘l bosib kelayotgani va nimadir qilish kerakligini aytdi. Odamlar daraxt ekolmaydi. Ular hatto tomirlarni ham o‘tin uchun qazib olishadi. Tabiatdan olishadi, lekin unga hech narsa qaytarishmaydi. Abdusalomda ularga buni o‘rgatish g‘oyasi tug‘ildi”, — deydi Aleksey Volkov.

Oqsoqollarning aytishicha, avval bu yerlarda qalin saksovul o‘rmonlari bo‘lib, kirish xatarli bo‘lgan ekan. U yerda yo‘lbars va sirtlon kabi yirtqichlar ham yashagan. Surxondaryodagi so‘nggi yo‘lbars 1971-yili o‘ldirilgan. Lekin mahalliy aholi 1986-yili yana bir yo‘lbarsni Amudaryo qirg‘og‘ida ko‘rganini aytadi.

Nomoz aka o‘rmonni tiklash g‘oyasiga juda qiziqib qoldi. Mahalliy tadbirkor o‘z yeridan foydalanishlariga ruxsat berdi. GEJ KGD ko‘chatlarga pul ajratdi. Va… hech narsa bo‘lmadi. Birinchi yili saksovul ko‘chatlari ko‘karmadi.

“Men ekkan ko‘chatlar qurib ketdi. Avvaliga to‘g‘ri ekishni bilmagan ekanman. Ildizlariga ozroq loy qo‘shish kerak ekan. Buni bilganimdan keyin yana ekishni boshladim”, — deydi Nomoz aka.

Omadsizlik “qum ishg‘olchisi”ni to‘xtatolmadi. 2010-yili u saksovul va boshqa cho‘l o‘simliklarini yana eka boshladi. Uch yil ichida 15 mingtacha saksovul ko‘chatlarini qo‘l bilan ekdi.

“Menga faqat oilam yordam berardi. Hamma — o‘g‘illarim, kelinlarim, nevaralarim ham ishladi. Juda og‘ir bo‘ldi”, — eslaydi Nomoz aka.

Hozirda 50 gektardan ortiq haybatli hududda o‘rmon vujudga kelgan. Bu 35 ta futbol maydoni yoki 3 ta Mustaqillik maydoni degani. Boshidan oxirigacha mashinada yurishga to‘g‘ri keladi — piyoda yurishga uzoqlik qiladi. Bu yerda saksovullar baland — odam bo‘yidan oshadi. Ular atrofida butalar barq urgan, o‘simliklar shamolda tebranadi, kemiruvchi va sudraluvchilarning inlari galasiga duch kelasiz. Haqiqiy o‘rmon! Hozircha juda yosh — bor-yo‘g‘i sakkiz yoshda.

“Oradan bir necha yil o‘tib, natijalarni ko‘rish uchun bu yerga kelganimda, ko‘rib lol qoldim. Bu hayratlanarli edi”, — deydi Aleksey Volkov.

“Nima uchun hech kim mendan o‘rnak olmasligini tushunmayman”, — deydi Nomoz aka. U qo‘li bilan tevarak-atrofdagi cho‘lni ko‘rsatadi: “Mana bu yerning xo‘jayini bor, lekin u bu yerda hech narsa yetishtirmaydi. Agar har bir kishi daraxt o‘tqazganida, yurtimiz qanchalik yashil bo‘lib ketardi, tasavvur qilayapsizmi?”.

Nomoz aka odamlar nafaqat qadrdon o‘lkasini tiklashni istamasligi, balki uning zaharlashda davom etayotganidan achinadi. “Uning o‘rmoni” etagidagi yo‘ldan o‘tsangiz, uyum-uyum chiqindilarga ko‘zingiz tushadi. Nomoz aka necha bor iltimos qilgan bo‘lsa-da, mahalliy hokimlik ularni olib tashlashga shoshmayapti. Go‘zallikka rahna solib turishini qarang.

O‘rmon

Qahramon suratiga chizgilar

Nomoz akaning xo‘jaligi “VAZ-2101” avtomobili, Bek laqabli ot, qo‘ylar, echkilar, egatdagi ko‘katlar va tutlardan iborat. Bu yerda gaz yo‘q. Kelinlar tandirda non yopib, shu yaqindagi do‘konda sotadi. Mahalliy tovuq fermasidagi haydovchilik staji Nomoz akaning keksalikda kamtarona hayoti uchun yetarli bo‘lmadi. U 250 ming so‘m nafaqa oladi.

O‘zining 63 yillik hayotini u Surxondaryoning olovdek jaziramasini ham, qordek sovuq suvini ham kechib o‘tkazmoqda. Sobiq Ittifoq armiyasi xizmatini Chukotka yarim orolida o‘tadi. Yaqin-yaqingacha hatto yaqin do‘stlari ham uning o‘rmonidan bexabar bo‘lgan.

“Men bu o‘rmonni do‘stim yaratganini tasavvur ham qilmagandim. Avvallari mahalla qo‘mitasi raisi bo‘lib ishlaganman, lekin o‘shanda ham u biror marta yordam so‘ramagan”, — deydi Nomoz akaning eng yaqin do‘sti Qulmurod Eshmirzayev. “U o‘rmon haqidagi sirini 2015-yili aytgan edi. Juda hayron qolgandim. U mana shunaqa kamtar odam”.

“Menga rasmiylardan hech kim e’tibor qilmadi, hech kim yordam bermadi, lekin xalal ham bergani yo‘q. Bir safar Surxondaryo hokimi mashinadan o‘tayotib, o‘rmonimni ko‘rib to‘xtapti. ‘Kim buni ekkan?’, — deb so‘rabdi. Lekin men uyda yo‘q edim. U menga rahmat aytib qo‘yishlarini tayinlabdi”, — deya hikoya qiladi Nomoz aka.

“Jarqo‘rg‘onning muammosi noyob hodisa emas, boshqa ekotizimlar kabi ekstremal sharoitga ega cho‘l, juda nozik. Aynan shuning uchun Nomoz Jumayevning muvaffaqiyati — bu juda kam tashqi investitsiya va boshlang‘ich bilimlarsiz cho‘llarni qayta tiklash borasida a’lo darajadagi namuna bo‘la oladi. Bu yerga respublikamizning boshqa cho‘l hududlaridan ekskursiyalar tashkil etish kerak, Nomoz akadan butun Markaziy Osiyo bo‘yicha o‘z tajribalari haqida so‘zlab berish so‘ralishi lozim. Eng asosiysi — cho‘lga hayot qaytarish va avlodlar uchun nimadir qoldirish istagidir”, — deb hisoblaydi landshaft ekologi, Germaniyaning Mixael Zukkov jamg‘armasi xodimi Rustam Mirzaxonov.

Agarda qahramonimizning uyiga mehmonga borsangiz, u ramkachadagi faxriy yorliqni sizga ko‘rsatsa kerak. U BMT Taraqqiyot dasturining O‘zbekistondagi avvalgi vakili Stefan Prisner tomonidan imzolangan bo‘lib, ilhomlantiruvchi loyiha uchun minnatdorlik sifatida berilgan. Bu Nomoz akaning xizmatlari tan olinganini bildiruvchi yagona moddiy hujjat.

“Qishloq hayoti” ruknidan. Nomoz akaning kelini shunday hikoya qiladi: 15-fevral kuni Surxondaryoning “Ishonch” telekanali muxbiri Elyor Go‘ro‘g‘liyev “Qora yantoq” mahallasidagi maktabda mardonavor tekshiruv o‘tkazibdi. U maktabda aniqlagan kamchiliklar haqida lavha tayyorlagan. Nomoz akaning kelini ochgan voleybol to‘garagiga belgilangandan ortiqcha bola jalb qilingani ma’lum bo‘libdi. Hamshiradan esa 28-fevralda muddati o‘tgan dori vositalari topilgan.

Lavha hokimlikda bo‘lgan videoselektor yig‘ilishida ko‘rsatilib, 19-fevral kuni ular to‘garak rahbari va hamshira ishdan bo‘shatilgan. Bu ham yetmagandek — maktab direktori ham. Va taekvondo murabbiyi ham — u kadrga shunchaki tasodifan tushib qolgan ekan. Endi “Qora yantoq” maktabida na hamshira, na voleybol va taekvondo bo‘yicha murabbiy bor. Muxbir Go‘ro‘g‘liyev, ehtimol, bu qahramonligi uchun mukofotlangandir. Undan yana shuni so‘rashni xohlardim: “Hamkasb, nima uchun sen o‘rmon haqida lavha tayyorlamading?”.

Odamlar

Resurslar uchun jang

Ekilgan o‘rmondan Nomoz akaning oilasi uchun hech qanday daromad yo‘q. U bu yerda o‘z ehtiyojlari yoki sotish uchun daraxt kesmaydi. Faqat tandir uchun yantoq teradi. Biroq mutaxassislar o‘rmon imkoniyatlari juda yuqori deb hisoblaydi.

“Bu biz ishonishni boshlagan va butun mamlakat bo‘ylab joriy etishni ko‘zlayotganimiz rivojlanish modelidir. Har bir fermer cho‘lni qayta tiklay oladi, qayta tiklangan yerda esa me’yori bilan chorvani o‘tlatib, o‘tin jamg‘arishi mumkin. Bizning hisob-kitoblarimizga ko‘ra, qayta tiklangan cho‘lning har gektaridan bir yilda 300 dollardan 500 dollargacha daromad ko‘rish mumkin”, — deydi Aleksey Volkov.

Nazariy jihatdan 50 gektar o‘rmondan foydalanish oyiga 1600 dollardan daromad keltirishi mumkin. Bu hatto poytaxt uchun ham yaxshigina pul.

«Shuni aytishni istardikki, agarda siz cho‘lni tabiiy kapital sifatida ko‘rsangiz, uni Nomoz akadek tiklasangiz, pul ishlab topishingiz mumkin. Biz hozirda xuddi shunday loyihani Jizzax viloyatining Forish tumanida amalga oshirmoqdamiz», — deydi Volkov.

Ammo hammasi ham ko‘ngildagidek emas. Ma’lum bo‘lishicha, o‘rmon barpo etishning o‘zi yetarli emas ekan. Odamlarda Nomoz akadan o‘rnak olish xohishi yo‘q, boz ustiga yana... uning mehnatlari mahsulini yo‘q qilishni ham istashadi. Bugun Nomoz aka va uning oilasi aksariyat vaqtini o‘rmonni qishloqdoshlari va atrofda yashovchi odamlardan himoya qilishga sarflamoqda. Odamlar bu o‘rmonda chorva mollarini boqishga harakat qiladi. Ular tuyoqlari ostida esa yosh o‘simliklar payhon bo‘lmoqda. Yana daraxtlarni o‘tin qilish uchun kesib ketishni urinishmoqda.

“Qanchadan-qancha odamlar bilan mushtlashib, so‘kishib ham bo‘ldim. Biz o‘rmonni kechasiyu kunduzi qo‘riqlashga majburmiz. O‘g‘illarim bilan ‘Jiguli’da boramiz, karavot qo‘yib, tunni o‘sha yerda o‘tkazamiz”, — deya yozg‘iradi Nomoz aka. O‘rmon chegaralariga singan shishalarni sepib chiqishga to‘g‘ri kelgan. Ungacha esa brakonerlar avtomobilda to‘g‘ri o‘rmon ichiga kirib borib, daraxtlarni o‘tinlikka kesib, yantoq yiqqan.

Nomoz aka o‘rmonni “o‘zimniki” deydi. Biroq o‘rmonning yuridik maqomi noma’lum va uni himoya qilishda kim yordam ko‘rsatishi kerakligi ham noaniq. Nomoz akada hatto yerga egalik bo‘yicha hech qanday hujjat ham yo‘q. Faqat qachondir mahalliy hokimlik va yeridan foydalanishga izn bergan biznesmenning og‘zaki ruxsati bor, xolos.

“Agar bu yer hech kimniki bo‘lmasa, u bu yerlarni ijaraga olishi mumkin. Bu o‘rmonni himoya qilishning yagona yo‘li. Chunki qonunchilikda bunday turdagi o‘rmon barpo etishni himoya qiladigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri me’yorlar mavjud emas”, — deydi Aleksey Volkov.

Nomoz aka o‘zini himoyalangandek his qilishi uchun o‘rmoniga hujjatlar olishdan mamnun bo‘ladi, deb o‘ylayman. Umid qilamanki, mahalliy hokimlik ham uni qo‘llab-quvvatlaydi va yordam beradi.

Uning o‘zi esa faqat bir narsani so‘raydi: “Menga yana ko‘chatlar kerak. Men ularni o‘z hamyonimdan ololmayman. Yana 10—15 mingta. Shunda yana 30 gektar o‘rmon bo‘ladi. Ko‘chat ko‘proq bo‘lsa ham mayli. Qancha berishsa, shuncha ekaman”.

Nomoz aka — baxtli inson. U farzandlarini voyaga yetkazdi. Uy qurdi. Bir emas, butun boshli o‘rmonga aylangan daraxtlar ekdi.