«Газета.uz» интернет-нашри «Кўринмас қаҳрамонлар» номли янги лойиҳа бошлади. Лойиҳанинг биринчи қаҳрамони — сурхондарёлик пенсионер Номоз Жумаев. У ўз маҳалласидаги ўлчами 35 футбол майдонига тенг бўлган чўлни ўрмонга айлантирган. У ҳақдаги ҳикоя журналист Никита Макаренко томонидан ёзилган, суратлар муаллифи — Элёр Неъматов.
«Дарё» қаҳрамонлик медали йўқ ҳақиқий қаҳрамон Номоз Жумаев ҳақидаги мақолани эътиборингизга тўлиқ тақдим этади.
Биз давлатимизни гуллаб-яшнаган ҳолда кўришга кўникканмиз. Лекин аслида Ўзбекистоннинг 80 фоизи чўл ва ярим чўллардан ташкил топган. Аждодларимиз бу ерлар гуллаб яшнаши ва маҳсулдорлиги йўлида минг йиллар давомида тер тўккан.
ХХ аср охирида Ўзбекистон чўллари ҳужумга ўтди. Қир-адирларда чорва моллари ҳаддан зиёд кўп боқилганлиги оқибатида улар зарарланмоқда ва бузилмоқда. Кўмир ва газдан маҳрум бўлган қишлоқ аҳолиси атрофдаги барча ўсимликларни таг-томири билан ёқиш учун ишлатмоқда. Келажакни ўйловчилар эса жуда кам.
Сурхондарё вилояти Жарқўрғон шаҳри чеккасида «Қора Янтоқ» номли маҳалла бўлиб, бу ерда 100 га яқин оила истиқомат қилади. Атрофда янтоқ жуда кўп. Чўл маҳаллани ҳам ишғол этиб, тобора кенг майдонларни эгалламоқда. Шамол қумни кўчаларга учирмоқда. Вақти-вақти билан кучли ва иссиқ афғон шамоли эсади. Бундай пайтларда аҳоли эшик ва деразаларни ёпиб, уйларида қум бўронидан паноҳ топади.
Маҳалланинг асосий кўчаси «Бройлер кўчаси» деб аталади. Бу ерда, 92-сонли уйда пенсионер Номоз Жумаев ва унинг катта оиласи яшайди.Чўл
«Қумдан барпо бўлган ўрмон»
«Бир куни Бухородан одамлар келиб, бизни мактабга тўплашди. Кассета қўйиб, қумга қарши қандай курашиш мумкинлигини айтиб беришди. Маҳаллада мендан бошқа ҳеч ким саксовел экишга на қизиқди, на киришди», — сўзлаб берди Номоз ака.Бухородан келганлар орасида ўрмоншунос Абдусалом Норматов ва Глобал экологик жамғарма Кичик грантлар дастурининг (ГЭЖ КГД) миллий мувофиқлаштирувчиси Алексей Волков ҳам бор эди.
«Абдусалом лойиҳанинг илҳомлантирувчиси эди. У узоқ вақтлар шу ерларда яшаган. У менга чўл босиб келаётгани ва нимадир қилиш кераклигини айтди. Одамлар дарахт эколмайди. Улар ҳатто томирларни ҳам ўтин учун қазиб олишади. Табиатдан олишади, лекин унга ҳеч нарса қайтаришмайди. Абдусаломда уларга буни ўргатиш ғояси туғилди», — дейди Алексей Волков.
Оқсоқолларнинг айтишича, аввал бу ерларда қалин саксовул ўрмонлари бўлиб, кириш хатарли бўлган экан. У ерда йўлбарс ва сиртлон каби йиртқичлар ҳам яшаган. Сурхондарёдаги сўнгги йўлбарс 1971 йили ўлдирилган. Лекин маҳаллий аҳоли 1986 йили яна бир йўлбарсни Амударё қирғоғида кўрганини айтади.
Номоз ака ўрмонни тиклаш ғоясига жуда қизиқиб қолди. Маҳаллий тадбиркор ўз еридан фойдаланишларига рухсат берди. ГЭЖ КГД кўчатларга пул ажратди. Ва… ҳеч нарса бўлмади. Биринчи йили саксовул кўчатлари кўкармади.
«Мен эккан кўчатлар қуриб кетди. Аввалига тўғри экишни билмаган эканман. Илдизларига озроқ лой қўшиш керак экан. Буни билганимдан кейин яна экишни бошладим», — дейди Номоз ака.
Омадсизлик «қум ишғолчиси»ни тўхтатолмади. 2010 йили у саксовул ва бошқа чўл ўсимликларини яна эка бошлади. Уч йил ичида 15 мингтача саксовул кўчатларини қўл билан экди.
«Менга фақат оилам ёрдам берарди. Ҳамма — ўғилларим, келинларим, невараларим ҳам ишлади. Жуда оғир бўлди», — эслайди Номоз ака.
Ҳозирда 50 гектардан ортиқ ҳайбатли ҳудудда ўрмон вужудга келган. Бу 35 та футбол майдони ёки 3 та Мустақиллик майдони дегани. Бошидан охиригача машинада юришга тўғри келади — пиёда юришга узоқлик қилади. Бу ерда саксовуллар баланд — одам бўйидан ошади. Улар атрофида буталар барқ урган, ўсимликлар шамолда тебранади, кемирувчи ва судралувчиларнинг инлари галасига дуч келасиз. Ҳақиқий ўрмон! Ҳозирча жуда ёш — бор-йўғи саккиз ёшда.
«Орадан бир неча йил ўтиб, натижаларни кўриш учун бу ерга келганимда, кўриб лол қолдим. Бу ҳайратланарли эди», — дейди Алексей Волков.
«Нима учун ҳеч ким мендан ўрнак олмаслигини тушунмайман», — дейди Номоз ака. У қўли билан теварак-атрофдаги чўлни кўрсатади: «Мана бу ернинг хўжайини бор, лекин у бу ерда ҳеч нарса етиштирмайди. Агар ҳар бир киши дарахт ўтқазганида, юртимиз қанчалик яшил бўлиб кетарди, тасаввур қилаяпсизми?».
Номоз ака одамлар нафақат қадрдон ўлкасини тиклашни истамаслиги, балки унинг заҳарлашда давом этаётганидан ачинади. «Унинг ўрмони» этагидаги йўлдан ўтсангиз, уюм-уюм чиқиндиларга кўзингиз тушади. Номоз ака неча бор илтимос қилган бўлса-да, маҳаллий ҳокимлик уларни олиб ташлашга шошмаяпти. Гўзалликка раҳна солиб туришини қаранг.Ўрмон
Қаҳрамон суратига чизгилар
Номоз аканинг хўжалиги «ВАЗ-2101» автомобили, Бек лақабли от, қўйлар, эчкилар, эгатдаги кўкатлар ва тутлардан иборат. Бу ерда газ йўқ. Келинлар тандирда нон ёпиб, шу яқиндаги дўконда сотади. Маҳаллий товуқ фермасидаги ҳайдовчилик стажи Номоз аканинг кексаликда камтарона ҳаёти учун етарли бўлмади. У 250 минг сўм нафақа олади.Ўзининг 63 йиллик ҳаётини у Сурхондарёнинг оловдек жазирамасини ҳам, қордек совуқ сувини ҳам кечиб ўтказмоқда. Собиқ Иттифоқ армияси хизматини Чукотка ярим оролида ўтади. Яқин-яқингача ҳатто яқин дўстлари ҳам унинг ўрмонидан бехабар бўлган.
«Мен бу ўрмонни дўстим яратганини тасаввур ҳам қилмагандим. Авваллари маҳалла қўмитаси раиси бўлиб ишлаганман, лекин ўшанда ҳам у бирор марта ёрдам сўрамаган», — дейди Номоз аканинг энг яқин дўсти Қулмурод Эшмирзаев. «У ўрмон ҳақидаги сирини 2015 йили айтган эди. Жуда ҳайрон қолгандим. У мана шунақа камтар одам».
«Менга расмийлардан ҳеч ким эътибор қилмади, ҳеч ким ёрдам бермади, лекин халал ҳам бергани йўқ. Бир сафар Сурхондарё ҳокими машинадан ўтаётиб, ўрмонимни кўриб тўхтапти. ‘Ким буни эккан?’, — деб сўрабди. Лекин мен уйда йўқ эдим. У менга раҳмат айтиб қўйишларини тайинлабди», — дея ҳикоя қилади Номоз ака.
«Жарқўрғоннинг муаммоси ноёб ҳодиса эмас, бошқа экотизимлар каби экстремал шароитга эга чўл, жуда нозик. Айнан шунинг учун Номоз Жумаевнинг муваффақияти — бу жуда кам ташқи инвестиция ва бошланғич билимларсиз чўлларни қайта тиклаш борасида аъло даражадаги намуна бўла олади. Бу ерга республикамизнинг бошқа чўл ҳудудларидан экскурсиялар ташкил этиш керак, Номоз акадан бутун Марказий Осиё бўйича ўз тажрибалари ҳақида сўзлаб бериш сўралиши лозим. Энг асосийси — чўлга ҳаёт қайтариш ва авлодлар учун нимадир қолдириш истагидир», — деб ҳисоблайди ландшафт экологи, Германиянинг Михаэл Зукков жамғармаси ходими Рустам Мирзахонов.
Агарда қаҳрамонимизнинг уйига меҳмонга борсангиз, у рамкачадаги фахрий ёрлиқни сизга кўрсатса керак. У БМТ Тараққиёт дастурининг Ўзбекистондаги аввалги вакили Стефан Приснер томонидан имзоланган бўлиб, илҳомлантирувчи лойиҳа учун миннатдорлик сифатида берилган. Бу Номоз аканинг хизматлари тан олинганини билдирувчи ягона моддий ҳужжат.
«Қишлоқ ҳаёти» рукнидан. Номоз аканинг келини шундай ҳикоя қилади: 15 февраль куни Сурхондарёнинг «Ишонч» телеканали мухбири Элёр Гўрўғлиев «Қора янтоқ» маҳалласидаги мактабда мардонавор текширув ўтказибди. У мактабда аниқлаган камчиликлар ҳақида лавҳа тайёрлаган. Номоз аканинг келини очган волейбол тўгарагига белгилангандан ортиқча бола жалб қилингани маълум бўлибди. Ҳамширадан эса 28 февралда муддати ўтган дори воситалари топилган.
Лавҳа ҳокимликда бўлган видеоселектор йиғилишида кўрсатилиб, 19 февраль куни улар тўгарак раҳбари ва ҳамшира ишдан бўшатилган. Бу ҳам етмагандек — мактаб директори ҳам. Ва таэквондо мураббийи ҳам — у кадрга шунчаки тасодифан тушиб қолган экан. Энди «Қора янтоқ» мактабида на ҳамшира, на волейбол ва таэквондо бўйича мураббий бор. Мухбир Гўрўғлиев, эҳтимол, бу қаҳрамонлиги учун мукофотлангандир. Ундан яна шуни сўрашни хоҳлардим: «Ҳамкасб, нима учун сен ўрмон ҳақида лавҳа тайёрламадинг?».Одамлар
Ресурслар учун жанг
Экилган ўрмондан Номоз аканинг оиласи учун ҳеч қандай даромад йўқ. У бу ерда ўз эҳтиёжлари ёки сотиш учун дарахт кесмайди. Фақат тандир учун янтоқ теради. Бироқ мутахассислар ўрмон имкониятлари жуда юқори деб ҳисоблайди.«Бу биз ишонишни бошлаган ва бутун мамлакат бўйлаб жорий этишни кўзлаётганимиз ривожланиш моделидир. Ҳар бир фермер чўлни қайта тиклай олади, қайта тикланган ерда эса меъёри билан чорвани ўтлатиб, ўтин жамғариши мумкин. Бизнинг ҳисоб-китобларимизга кўра, қайта тикланган чўлнинг ҳар гектаридан бир йилда 300 доллардан 500 долларгача даромад кўриш мумкин», — дейди Алексей Волков.
Назарий жиҳатдан 50 гектар ўрмондан фойдаланиш ойига 1600 доллардан даромад келтириши мумкин. Бу ҳатто пойтахт учун ҳам яхшигина пул.
«Шуни айтишни истардикки, агарда сиз чўлни табиий капитал сифатида кўрсангиз, уни Номоз акадек тикласангиз, пул ишлаб топишингиз мумкин. Биз ҳозирда худди шундай лойиҳани Жиззах вилоятининг Фориш туманида амалга оширмоқдамиз», — дейди Волков.
Аммо ҳаммаси ҳам кўнгилдагидек эмас. Маълум бўлишича, ўрмон барпо этишнинг ўзи етарли эмас экан. Одамларда Номоз акадан ўрнак олиш хоҳиши йўқ, боз устига яна... унинг меҳнатлари маҳсулини йўқ қилишни ҳам исташади. Бугун Номоз ака ва унинг оиласи аксарият вақтини ўрмонни қишлоқдошлари ва атрофда яшовчи одамлардан ҳимоя қилишга сарфламоқда. Одамлар бу ўрмонда чорва молларини боқишга ҳаракат қилади. Улар туёқлари остида эса ёш ўсимликлар пайҳон бўлмоқда. Яна дарахтларни ўтин қилиш учун кесиб кетишни уринишмоқда.
«Қанчадан-қанча одамлар билан муштлашиб, сўкишиб ҳам бўлдим. Биз ўрмонни кечасию кундузи қўриқлашга мажбурмиз. Ўғилларим билан ‘Жигули’да борамиз, каравот қўйиб, тунни ўша ерда ўтказамиз», — дея ёзғиради Номоз ака. Ўрмон чегараларига синган шишаларни сепиб чиқишга тўғри келган. Унгача эса браконерлар автомобилда тўғри ўрмон ичига кириб бориб, дарахтларни ўтинликка кесиб, янтоқ йиққан.
Номоз ака ўрмонни «ўзимники» дейди. Бироқ ўрмоннинг юридик мақоми номаълум ва уни ҳимоя қилишда ким ёрдам кўрсатиши кераклиги ҳам ноаниқ. Номоз акада ҳатто ерга эгалик бўйича ҳеч қандай ҳужжат ҳам йўқ. Фақат қачондир маҳаллий ҳокимлик ва еридан фойдаланишга изн берган бизнесменнинг оғзаки рухсати бор, холос.
«Агар бу ер ҳеч кимники бўлмаса, у бу ерларни ижарага олиши мумкин. Бу ўрмонни ҳимоя қилишнинг ягона йўли. Чунки қонунчиликда бундай турдаги ўрмон барпо этишни ҳимоя қиладиган тўғридан-тўғри меъёрлар мавжуд эмас», — дейди Алексей Волков.
Номоз ака ўзини ҳимоялангандек ҳис қилиши учун ўрмонига ҳужжатлар олишдан мамнун бўлади, деб ўйлайман. Умид қиламанки, маҳаллий ҳокимлик ҳам уни қўллаб-қувватлайди ва ёрдам беради.
Унинг ўзи эса фақат бир нарсани сўрайди: «Менга яна кўчатлар керак. Мен уларни ўз ҳамёнимдан ололмайман. Яна 10—15 мингта. Шунда яна 30 гектар ўрмон бўлади. Кўчат кўпроқ бўлса ҳам майли. Қанча беришса, шунча экаман».
Номоз ака — бахтли инсон. У фарзандларини вояга етказди. Уй қурди. Бир эмас, бутун бошли ўрмонга айланган дарахтлар экди.
Мақола Марказий Осиё чўллари бўйича ташаббуслар (КАДИ) кўмагида тайёрланган. КАДИ лойиҳаси Германия Атроф-муҳит, табиатни муҳофаза қилиш ва ядро хавфсизлиги федерал вазирлигининг Иқлим ҳимояси бўйича халқаро ташаббуслар (IKI) доирасида амалга оширилмоқда. Ўзбекистонда Ўрмон хўжалиги давлат қўмитаси КАДИнинг давлат ҳамкори ҳисобланади.
Изоҳ (0)