Oxirgi ming yillikda dunyoning eng badavlat odami kim bo‘lgan? Rokfeller, Rotshild, Geyts, Baffett, Sukerberg, Abramovich — bu odamlarning barchasi shubhasiz hayoti davomida ma’lum bir miqdorda boylik to‘plagan. Biroq ularni yetti yuz yil avval Afrikada yashagan o‘ta badavlat odam bilan taqqoslaganda boy deb atash qiyin. Dunyoning deyarli butun oltini unga tegishli bo‘lgan. U Muso I edi, deya hikoya qiladi “Kommersant.ru”.
Muso I ning boyligi miqdorini aniqlash qiyin. Zamonaviy pul bilan taqqoslaganda bu bir necha trillion AQSh dollariga teng bo‘lishi mumkin, biroq u yashab o‘tgan davrda hech qanday dollar, hech qanday AQSh ham bo‘lmagan. Umuman yevropaliklar hali Amerikani kashf etmagan edi. Sivilizatsiya dunyosi asosan O‘rtayer dengizi atrofida edi. Ana shu dunyoning uzoq burchagida bir qo‘lida oltin hassa, bir qo‘lida oltin bo‘lagini tutgan, boshida oltin toji bo‘lgan qora tanli odam taxtda o‘tirgan. 1375-yilgi “Kataloniya atlasi” muallifi Muso I ni aynan shunday tasvirlagan.
Bu mansa Musoning surati bizgacha yetib kelgan yagona suratdir.
“Mansa” — qirol, sulton, hukmdor ma’nolarini anglatgan. Muso ismi u islom diniga e’tiqod qilganligini ko‘rsatadi. U Mali imperiyasini boshqargan, uning hududi hozirgi shu nomdagi davlat hududidan ancha katta bo‘lgan.
Mansa Muso I moliyaviy muvaffaqiyatining tarkibiy qismi oddiy. U zarur vaqtda kerakli joyda bo‘ldi va uni o‘rab turgan dunyo o‘ta muhtoj bo‘lgan tovarni nazorat qildi. Muso 1280-yilda dunyoga keldi, 1312-yilda hokimiyat tepasiga keldi va uni o‘limiga qadar, 1337-yilgacha boshqardi.
Muhim savdo yo‘nalishlari uning imperiyasi hududidan o‘tgan. Shimoldan janubga tuz olib o‘tilgan, janubdan shimolga esa — oltin. Oltin imperiya hududida ham qazib olingan.
Arab geografi Ibn al-Faqih bu o‘lkalarda oltin “xuddi sabzi kabi tuproqda o‘sishi va uni tongda terib olishlari” haqida yozgan.
Barcha sof holda topilgan oltin bo‘laklari sultonga tegishli ekanligi haqidagi qoida mavjud bo‘lgan, uning fuqarolari faqat oltin qumlariga egalik qilishi mumkin bo‘lgan. Bundan tashqari, savdogarlardan boj olingan. Tuz ortilgan har bir eshak uchun mamlakatga kirishda 1 oltin dinor, chiqishda 2 dinor to‘lashi kerak bo‘lgan. Mis olib kirishda bir eshakdan 5 dinor, hashamat buyumlaridan esa 10 dinor olingan. Tuz oltinga almashtirish uchun olib ketilganligi sababli undan ham boj olingan.
Oltin Saxara cho‘li orqali Marokash va Misrga, u yerdan O‘rtayer dengizining narigi tomoni, Yevropaga o‘tgan. Mansa Musoning boshqaruv davri Yevropa o‘rta asrlar tarixining eng farovon davri, kuchli iqtisodiy o‘sish davriga to‘g‘ri keldi.
Muso dunyoga kelgandan oz vaqt o‘tib yevropalik savdogarlar ilg‘or texnika — kompas strelkasini qo‘lga kiritdi. Geografik xaritalarning sifati ham yaxshilandi. Buning natijasida Venetsiya va Aleksandriyadan (Misr) savdo kemalari maydan sentabrga qadar emas, yil davomida qatnay boshladi. Reyslar soni ikki barobar oshdi, Yevropa va Afrika o‘rtasidagi savdo aylanmasi ham tegishli tarzda oshdi.
XIII asr oxirida Yevropada uzoq tanaffusdan so‘ng oltin tangalar zarb qilina boshlandi. Biroq tanga zarb qilish uchun metall zarur edi. Yevropada oltin faqat Vengriyada qazib olinar edi va u shiddat bilan o‘sayotgan iqtisodiyot uchun kamlik qilardi. Nafaqat tangalar uchun. Oltin taqinchoqlar, badavlat xonadonlar, saroy va cherkovlar interyerlarini bezatish uchun sarflanar edi. Oltinni yana qayerdan olish mumkin edi?
Albatta Afrikadan. Turli baholashlarga ko‘ra, Yevropa talabining yarmidan to‘rtdan uch qismigachasini Afrika qit’asi qanoatlantirgan. Aniqrog‘i, Muso I.
Sulton Muso I aholisi 100 ming kishiga yaqin bo‘lgan imperiyasining poytaxti Niani shahridagi saroyida taxtda o‘tirgan. Uning yon-atrofi oltinga burkangan edi. Masalan, qo‘riqchilar safidagi qullar g‘aroyib qurollar: tilla suvi yuritilgan shamshirlar, oltin va kumushdan yasalgan o‘qdon va nayzalar taqib yurgan.
Sulton xazinasi oltin bilan to‘lib-toshgan, jumladan, unda vazni 900 kilogrammga yaqin bo‘lgan noyob oltin bo‘lagi saqlangan.
Imperiya aholisi hukmdoriga xudoga qaragandek qaragan — hayot va o‘lim, sog‘lik va xastalik unga bog‘liq deb o‘ylagan. Oltin bo‘laklari oltin qumda bo‘lmagan sehrli xislatlarga ega bo‘lganligi uchun ularni mansaga berish kerak bo‘lgan. Sulton huzurida aksirish mumkin bo‘lmagan.U taom tanovvul qilayotganini hatto uning xotinlari ham ko‘rishi mumkin bo‘lmagan.
Biroq dunyoning qolgan qismi Muso I ning buyukligi haqida ham, uning boyligi haqida ham hech narsa bilmagan. Vaziyatni tarixiy voqea o‘zgartirgan. Muso hajga borishga qaror qilgan. U hijriy 724-yilda yo‘lga chiqqan. Sayohat ikki yil davom etgan.
60 minggacha odam unga hamrohlik qilgan, 80 ta tuyaning har biri taxminan 130 kilogrammdan, jami o‘n tonna oltin qumini olib yurgan. Muso I har to‘xtashda o‘z eskortini eng yaxshi taomlar bilan ovqatlantirgan, mahalliy aholiga xayr-ehson tarqatgan. Makka yo‘lidagi asosiy to‘xtash joyi Misr bo‘lgan. Muso I va uning hamrohlari ehromlarda uch kun o‘tkazgan. Qohirada mahalliy savdogarlar afrikalik mehmonlar narxlarni bilmasligidan foydalanib, tovarlarni besh karra qimmatga sotgan.
Mansa va uning odamlari Misr poytaxtida shunchalik ko‘p oltin sarflaganki, oltin dinorning kumush dirhamga almashtirish kursini, turli manbalarga ko‘ra, 10—25 foizga tushurib yuborgan.
Mali imperiyasi hukmdori Misrning mamluk sultoni al-Hasan an-Nosirga 50 ming dinor, ya’ni umumiy vazni 212,5 kilogramm bo‘lgan oltin tangalarni hadya sifatida taqdim etgan. Bu tuhfani 500 nafar qul keltirgan. Biroq ikki sultonning uchrashuvi Muso uchun haj davomidagi, ehtimol butun hayoti davomidagi eng noxush kechinma bo‘lgan.
Protokolga muvofiq, u Misr hukmdori oldida peshonasini yerga tekkizishi lozim edi. Barcha uning oldida mukka tushishiga o‘rgangan Muso uchun bu holat haqoratli bo‘lgan. Noqulay vaziyatdan mehmon o‘z obro‘sini saqlab qolishini ta’minlagan yechim topilgan. Misr sultoni bilan uchrashuvda Muso I tizzasini bukkan — biroq go‘yoki uning oldida emas, balki Alloh huzurida.
Bunga javoban Misr hukmdori sulton Muso uchun o‘z saroyini bo‘shatib bergan. Muso Qohirada uch oyni o‘tkazib, shundan keyin ziyoratni davom ettirgan. Muso I ning Makka va Madinada bo‘lgan davri haqida tarixiy hisobotlar qolmagan.
Muso yo‘l uchun olgan oltinning bir qismini uning yo‘li o‘tgan barcha mamlakatlardan olimlar, o‘qituvchilar, rassomlar, me’morlar va boshqa iqtidorli madaniyat arboblarini Mali imperiyasiga ko‘chib o‘tishga ko‘ndirish uchun sarflagan.
Jumladan, Muso I o‘z imperiyasiga andalusiyalik shoir va me’mor Abu Ishoq as-Saheliyni ham taklif qilgan. Uning loyihasi bo‘yicha Timbuktu shahrida Jingereber masjidi qurilgan, u hozirga qadar saqlanib qolgan. Masjid qurilishi uchun Muso 40 ming dinor sarflagani haqidagi mish-mishlar mavjud.
Timbuktudagi uchta madrasadan iborat Sankore universiteti islom dunyosining asosiy ilm-fan markazlaridan biriga aylangan. Universitet kutubxonasi Aleksandriya kutubxonasi zamonidan buyon Afrika qit’asining eng yirik kitoblar jamlanmasi bo‘lgan. Turli manbalarga ko‘ra, unda 400 mingdan 700 minggacha kitob saqlangan.
Muso I ning o‘limidan biroz vaqt o‘tib Yevropaning farovonlik davri ham yakuniga yetgan. 1337-yilda yuz yillik urush boshlangan. 1347-yilda esa Yevropaga vabo yopirilgan, u uch yil davomida qit’a aholisining 40 foizini yo‘q qilgan. O‘z navbatida, ichki mojarolar sababli Mali imperiyasi ham zaiflasha boshlagan. Yevropalik dengiz sayyohlari Amerikani kashf etgandan so‘ng Afrika Yevropaga qimmatbaho metallning asosiy yetkazib beruvchisi maqomini yo‘qotdi.
Malining oltin asri uzoq o‘tmishda qoldi. Zamonaviy Malida hozir ham oltin qazib olinadi, biroq u dunyoning eng qashshoq 30 ta mamlakati guruhiga kiradi. Mingyillikning eng badavlat odami yashagan Niani hozirda Gvineyaning kichkina qishloqchasi.
Biroq butun dunyo bo‘ylab numizmatika kolleksiyalarida saqlanayotgan oltin tangalar o‘z vaqtida Yevropaning farovonligi Muso I boshqargan Afrika davlatiga bog‘liq bo‘lganligini eslatib turishi mumkin.
Izoh (0)