Охирги минг йилликда дунёнинг энг бадавлат одами ким бўлган? Рокфеллер, Роцҳилд, Гейтс, Баффетт, Цукерберг, Абрамович — бу одамларнинг барчаси шубҳасиз ҳаёти давомида маълум бир миқдорда бойлик тўплаган. Бироқ уларни етти юз йил аввал Африкада яшаган ўта бадавлат одам билан таққослаганда бой деб аташ қийин. Дунёнинг деярли бутун олтини унга тегишли бўлган. У Мусо I эди, дея ҳикоя қилади «Коммерсант.ru».
Мусо I нинг бойлиги миқдорини аниқлаш қийин. Замонавий пул билан таққослаганда бу бир неча триллион АҚШ долларига тенг бўлиши мумкин, бироқ у яшаб ўтган даврда ҳеч қандай доллар, ҳеч қандай АҚШ ҳам бўлмаган. Умуман европаликлар ҳали Американи кашф этмаган эди. Цивилизация дунёси асосан Ўртаер денгизи атрофида эди. Ана шу дунёнинг узоқ бурчагида бир қўлида олтин ҳасса, бир қўлида олтин бўлагини тутган, бошида олтин тожи бўлган қора танли одам тахтда ўтирган. 1375 йилги «Каталония атласи» муаллифи Мусо I ни айнан шундай тасвирлаган.
Бу манса Мусонинг сурати бизгача етиб келган ягона суратдир.
«Манса» — қирол, султон, ҳукмдор маъноларини англатган. Мусо исми у ислом динига эътиқод қилганлигини кўрсатади. У Мали империясини бошқарган, унинг ҳудуди ҳозирги шу номдаги давлат ҳудудидан анча катта бўлган.
Манса Мусо I молиявий муваффақиятининг таркибий қисми оддий. У зарур вақтда керакли жойда бўлди ва уни ўраб турган дунё ўта муҳтож бўлган товарни назорат қилди. Мусо 1280 йилда дунёга келди, 1312 йилда ҳокимият тепасига келди ва уни ўлимига қадар, 1337 йилгача бошқарди.
Муҳим савдо йўналишлари унинг империяси ҳудудидан ўтган. Шимолдан жанубга туз олиб ўтилган, жанубдан шимолга эса — олтин. Олтин империя ҳудудида ҳам қазиб олинган.
Араб географи Ибн ал-Фақиҳ бу ўлкаларда олтин «худди сабзи каби тупроқда ўсиши ва уни тонгда териб олишлари» ҳақида ёзган.
Барча соф ҳолда топилган олтин бўлаклари султонга тегишли эканлиги ҳақидаги қоида мавжуд бўлган, унинг фуқаролари фақат олтин қумларига эгалик қилиши мумкин бўлган. Бундан ташқари, савдогарлардан бож олинган. Туз ортилган ҳар бир эшак учун мамлакатга киришда 1 олтин динор, чиқишда 2 динор тўлаши керак бўлган. Мис олиб киришда бир эшакдан 5 динор, ҳашамат буюмларидан эса 10 динор олинган. Туз олтинга алмаштириш учун олиб кетилганлиги сабабли ундан ҳам бож олинган.
Олтин Сахара чўли орқали Марокаш ва Мисрга, у ердан Ўртаер денгизининг нариги томони, Европага ўтган. Манса Мусонинг бошқарув даври Европа ўрта асрлар тарихининг энг фаровон даври, кучли иқтисодий ўсиш даврига тўғри келди.
Мусо дунёга келгандан оз вақт ўтиб европалик савдогарлар илғор техника — компас стрелкасини қўлга киритди. Географик хариталарнинг сифати ҳам яхшиланди. Бунинг натижасида Венеция ва Александриядан (Миср) савдо кемалари майдан сентябрга қадар эмас, йил давомида қатнай бошлади. Рейслар сони икки баробар ошди, Европа ва Африка ўртасидаги савдо айланмаси ҳам тегишли тарзда ошди.
XIII аср охирида Европада узоқ танаффусдан сўнг олтин тангалар зарб қилина бошланди. Бироқ танга зарб қилиш учун металл зарур эди. Европада олтин фақат Венгрияда қазиб олинар эди ва у шиддат билан ўсаётган иқтисодиёт учун камлик қиларди. Нафақат тангалар учун. Олтин тақинчоқлар, бадавлат хонадонлар, сарой ва черковлар интерьерларини безатиш учун сарфланар эди. Олтинни яна қаердан олиш мумкин эди?
Албатта Африкадан. Турли баҳолашларга кўра, Европа талабининг ярмидан тўртдан уч қисмигачасини Африка қитъаси қаноатлантирган. Аниқроғи, Мусо I.
Султон Мусо I аҳолиси 100 минг кишига яқин бўлган империясининг пойтахти Ниани шаҳридаги саройида тахтда ўтирган. Унинг ён-атрофи олтинга бурканган эди. Масалан, қўриқчилар сафидаги қуллар ғаройиб қуроллар: тилла суви юритилган шамширлар, олтин ва кумушдан ясалган ўқдон ва найзалар тақиб юрган.
Султон хазинаси олтин билан тўлиб-тошган, жумладан, унда вазни 900 килограммга яқин бўлган ноёб олтин бўлаги сақланган.
Империя аҳолиси ҳукмдорига худога қарагандек қараган — ҳаёт ва ўлим, соғлик ва хасталик унга боғлиқ деб ўйлаган. Олтин бўлаклари олтин қумда бўлмаган сеҳрли хислатларга эга бўлганлиги учун уларни мансага бериш керак бўлган. Султон ҳузурида аксириш мумкин бўлмаган.У таом тановвул қилаётганини ҳатто унинг хотинлари ҳам кўриши мумкин бўлмаган.
Бироқ дунёнинг қолган қисми Мусо I нинг буюклиги ҳақида ҳам, унинг бойлиги ҳақида ҳам ҳеч нарса билмаган. Вазиятни тарихий воқеа ўзгартирган. Мусо ҳажга боришга қарор қилган. У ҳижрий 724 йилда йўлга чиққан. Саёҳат икки йил давом этган.
60 минггача одам унга ҳамроҳлик қилган, 80 та туянинг ҳар бири тахминан 130 килограммдан, жами ўн тонна олтин қумини олиб юрган. Мусо I ҳар тўхташда ўз эскортини энг яхши таомлар билан овқатлантирган, маҳаллий аҳолига хайр-эҳсон тарқатган. Макка йўлидаги асосий тўхташ жойи Миср бўлган. Мусо I ва унинг ҳамроҳлари эҳромларда уч кун ўтказган. Қоҳирада маҳаллий савдогарлар африкалик меҳмонлар нархларни билмаслигидан фойдаланиб, товарларни беш карра қимматга сотган.
Манса ва унинг одамлари Миср пойтахтида шунчалик кўп олтин сарфлаганки, олтин динорнинг кумуш дирҳамга алмаштириш курсини, турли манбаларга кўра, 10—25 фоизга тушуриб юборган.
Мали империяси ҳукмдори Мисрнинг мамлук султони ал-Ҳасан ан-Носирга 50 минг динор, яъни умумий вазни 212,5 килограмм бўлган олтин тангаларни ҳадя сифатида тақдим этган. Бу туҳфани 500 нафар қул келтирган. Бироқ икки султоннинг учрашуви Мусо учун ҳаж давомидаги, эҳтимол бутун ҳаёти давомидаги энг нохуш кечинма бўлган.
Протоколга мувофиқ, у Миср ҳукмдори олдида пешонасини ерга теккизиши лозим эди. Барча унинг олдида мукка тушишига ўрганган Мусо учун бу ҳолат ҳақоратли бўлган. Ноқулай вазиятдан меҳмон ўз обрўсини сақлаб қолишини таъминлаган ечим топилган. Миср султони билан учрашувда Мусо I тиззасини буккан — бироқ гўёки унинг олдида эмас, балки Аллоҳ ҳузурида.
Бунга жавобан Миср ҳукмдори султон Мусо учун ўз саройини бўшатиб берган. Мусо Қоҳирада уч ойни ўтказиб, шундан кейин зиёратни давом эттирган. Мусо I нинг Макка ва Мадинада бўлган даври ҳақида тарихий ҳисоботлар қолмаган.
Мусо йўл учун олган олтиннинг бир қисмини унинг йўли ўтган барча мамлакатлардан олимлар, ўқитувчилар, рассомлар, меъморлар ва бошқа иқтидорли маданият арбобларини Мали империясига кўчиб ўтишга кўндириш учун сарфлаган.
Жумладан, Мусо I ўз империясига андалусиялик шоир ва меъмор Абу Ишоқ ас-Саҳелийни ҳам таклиф қилган. Унинг лойиҳаси бўйича Тимбукту шаҳрида Жингеребер масжиди қурилган, у ҳозирга қадар сақланиб қолган. Масжид қурилиши учун Мусо 40 минг динор сарфлагани ҳақидаги миш-мишлар мавжуд.
Тимбуктудаги учта мадрасадан иборат Санкоре университети ислом дунёсининг асосий илм-фан марказларидан бирига айланган. Университет кутубхонаси Александрия кутубхонаси замонидан буён Африка қитъасининг энг йирик китоблар жамланмаси бўлган. Турли манбаларга кўра, унда 400 мингдан 700 минггача китоб сақланган.
Мусо I нинг ўлимидан бироз вақт ўтиб Европанинг фаровонлик даври ҳам якунига етган. 1337 йилда юз йиллик уруш бошланган. 1347 йилда эса Европага вабо ёпирилган, у уч йил давомида қитъа аҳолисининг 40 фоизини йўқ қилган. Ўз навбатида, ички можаролар сабабли Мали империяси ҳам заифлаша бошлаган. Европалик денгиз сайёҳлари Американи кашф этгандан сўнг Африка Европага қимматбаҳо металлнинг асосий етказиб берувчиси мақомини йўқотди.
Малининг олтин асри узоқ ўтмишда қолди. Замонавий Малида ҳозир ҳам олтин қазиб олинади, бироқ у дунёнинг энг қашшоқ 30 та мамлакати гуруҳига киради. Мингйилликнинг энг бадавлат одами яшаган Ниани ҳозирда Гвинеянинг кичкина қишлоқчаси.
Бироқ бутун дунё бўйлаб нумизматика коллекцияларида сақланаётган олтин тангалар ўз вақтида Европанинг фаровонлиги Мусо I бошқарган Африка давлатига боғлиқ бўлганлигини эслатиб туриши мумкин.
Изоҳ (0)