AQSh prezidenti saylovi haqida hijolatli savollar: Tanlovchilar kim? Amerikaliklar Putinga ovoz berishi mumkinmi? (Ha!)

AQShdagi prezident saylovlari — murakkab jarayon bo‘lib, unda har doim ham aholining ko‘pchiligi qo‘llab-quvvatlagan nomzod g‘alaba qozonavermaydi. Tanlovchilar instituti, saylov byulleteniga istalgan ismni yozish imkoniyati va pasportsiz ovoz berish huquqi Amerikadagi saylovlarni o‘ziga xos hodisaga aylantiradi. Meduza nashri AQShdagi istalgan prezident saylovi kampaniyasi vaqtida paydo bo‘ladigan hijolatli savollarga javob berdi.

AQShdagi saylovlar bevosita emasligi rostmi?

Ha, bu haqiqat. AQShdagi prezident saylovi ikki bosqichli tizim asosida bo‘lib o‘tadi. AQSh Konstitutsiyasiga muvofiq, mamlakat aholisi prezident saylovida nomzodlarga ovoz beradi, biroq saylovchilarning ovozi nomzodlarga bevosita emas, balki tanlovchilar (saylashga vakil qilingan shaxslar) hay’ati orqali yetib boradi. Boshqacha aytganda, amerikaliklar tanlovchilar uchun ovoz beradi, keyin ular prezidentni tanlaydi. Bunday tizim AQSh bilan birga tug‘ilgan — mamlakatning asoschi-otalari demokratiya tarafdori bo‘lgan ersa-da, prezident saylovini to‘la ravishda aholi ixtiyoriga topshirib qo‘yishga baribir tayyor bo‘lmagan, deb hisoblaniladi.

• AQSh prezidenti saylovi—2016

Ya’ni, tanlovchilar — bu tirik odamlar?

Ha, ular sizu bizdek odam. Tanlovchilar AQShning har bir shtatida — shtatdan saylangan kongress (uning har ikki palatasi) a’zolari soniga muvofiq ravishda — tayinlanadi. Ya’ni, shtat aholisi qancha ko‘p bo‘lsa, uning kongressdagi a’zolari soni ham, tanlovchilari ham shuncha ko‘p bo‘ladi. AQShdagi aholi eng zich shtat — Kaliforniya 55 tanlovchiga ega; aholisi eng kam yetti shtat tanlovchilari soni uch nafardan oshmaydi. Bundan tashqari, maxsus tuzatishga muvofiq, poytaxt Kolumbiya okrugi ham eng kam shtatchalik tanlovchilarga ega. Natijada 538 kishidan iborat hay’at hosil bo‘ladi. Bu miqdor AQSh prezidenti saylovida nomzodning g‘olib chiqishi uchun zarur ovozlar sonini ham belgilaydi — 270 ta ovoz. Tanlovchilarning ovoz berishi durang bilan tugasa, Vakillar palatasidagi ovoz berish orqali prezident aniqlanadi. G‘alaba uchun 26 shtatning ovozi zarur.

Tanlovchilar saylovchilar tanloviga zid ravishda ovoz berishi mumkinmi?

AQShning federal qonunchiligida tanlovchilarga u yoki bu tartibda ovoz berish majburiyatini yuklaydigan normalar ko‘zda tutilmagan. Ba’zi shtatlarda tanlovchilardan aholi xohish-irodasiga muvofiq ovoz berish va’dasi olinadi. Va’daga vafo qilmay, boshqa nomzodga ovoz berish qasamyodning buzilishi hisoblanadi va 24 shtatda qonunga muvofiq jazolanadi. Aksariyat hollarda tanlovchilar saylovchilar xohlaganidek ovoz beradi, aksincha yo‘l tutganlarni esa “bevafo tanlovchilar” deb atashadi.

Ko‘proq ovoz olib, saylovda yutqazish ham mumkinmi?

Ha, biroq bunaqasi kamdan-kam hollarda tanlovchilarning ovoz berishiga, undan ham kamroq hollarda bevafo tanlovchilarning harakatiga bog‘liq. Yanada muhimroq jihat bor — har bir shtatda saylovchilarning ovozi taqsimlanishi masalasi. 50 shtatdan 48 tasida tanlovchilar, qanday natija bilan g‘alaba qozonganidan qat’iy nazar, “g‘olib hammasini qo‘lga kiritadi” tizimi bo‘yicha tayinlanadi. Ya’ni, Kaliforniyada g‘olib chiqqan nomzod, u atigi 51 foiz ovozni qo‘lga kiritib, qolgan 49 foiz ovoz raqibiga nasib etgan bo‘lsa-da, barcha 55 tanlovchining ovozi egasiga aylanadi.

Shunday qilib, nomzod saylovchilarning ko‘proq ovozini qo‘lga kiritib, tanlovchilarning ovoz berishi bo‘yicha mag‘lub bo‘lishi ehtimoli bor. So‘nggi misol — 2000-yilgi saylovlar. O‘shanda demokrat Albert Gor aholining 48,4 foiz ovozini to‘plagan, respublikachi kenja Jorj Bush bo‘lsa 47,9 foiz ovoz olgan. Biroq tanlovchilarning ovozi Bush foydasiga ishlagan (271 ga 266) va u g‘olib deb e’lon qilingan. Mana shunday holatlardan so‘ng saylov tizimini isloh qilish zarurligi haqida bayonotlar yangrashi tabiiy hol.

Pasport kerak emasligi rostmi? Unda istalgan odam ovoz beraveradi-ku!

Haqiqatan ham, aksariyat shtatlarda ovoz berish uchun shaxsni tasdiqlovchi hujjat bo‘lishi shart emas. Oldindan saylovchi sifatida ro‘yxatdan o‘tib, saylov kuni saylov uchastkasiga kelish, ism va familiyani aytib, byulletenga imzo chekishning o‘zi kifoya. Saylovchining imzosi ro‘yxatga olish vaqtidagi imzo bilan solishtiriladi va saylovda qatnashish uchun shuning o‘zi yetarli. Ba’zi shtatlarda hujjat ko‘rsatish majburiyatini yuklovchi qonunlar qabul qilingan — ko‘pincha bu soxta ovozlarning oldini olish maqsadida qilinmoqda, deb izohlanadi. Biroq amalda ikki marta ovoz berishga urinish yoki o‘zini boshqa odam sifatida ko‘rsatishlar deyarli uchramaydi. Bu yilgi muddatidan avvalgi ovoz berish jarayonida ayovalik ayol Trampga ikki marta ovoz berishga harakat qildi — uni hibsga olishdi. Boshqa bunday holatlar haqida hozircha hech bir axborot yo‘q.

Shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar haqidagi qonunlar boshqa maqsadlar uchun ishlab chiqilgan, deb hisoblanadi: masalan, bunday hujjatlari yo‘q odamlarning saylovda qatnashishini qiyinlashtirish maqsadida (AQShda bundaylar ko‘p). Bu kabi qonunlarga qarshi chiquvchilar — asosan liberallar va so‘l-markazchilarning ta’kidlashicha, hujjat talab qilish — konstitutsiyaga zid, biroq shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, hujjati yo‘q saylovchilar (ko‘pincha, qashshoqlar va ozchilik vakillari) odatda aynan liberallarga ovoz beradi.

Nima uchun saylovda har doim atigi ikki nomzod bo‘ladi?

Nomzodlar deyarli har doim ikki nafardan ko‘p bo‘ladi. Ikki yirik partiya — Demokratik va Respublikachilar partiyasidan tashqari, nufuzi nisbatan past partiyalar (Yashillar, Libertarianlar, Konstitutsiyaviy)ning vakillari va mustaqil nomzodlar ham prezidentlik uchun kurashadi. 2016-yilgi saylovda nomzodlar soni olti nafar, e’tiborli tomoni, “uchinchi nomzodlar”dan biri Nyu-Meksiko shtati sobiq gubernatori Geri Jonson bo‘lib, u ancha ko‘zga ko‘ringan siyosiy arbob hisoblanadi. Biroq amalda faqat “og‘ir vaznlilar” — hozirgi holatda — Hillari Klinton va Donald Tramp kurash olib boradi.

Boz ustiga, agar saylovchiga byulletenda ko‘rsatilgan nomzodlarning hech biri ma’qul kelmasa, u saylov qog‘oziga o‘zi xohlagan nomzodning ismini yozib, uning qarshisiga “galochka” qo‘yishi mumkin (ular “yozilgan nomzodlar” (write-in candidates) deb ataladi; ular uchun odatda alohida bo‘sh qator ajratiladi). Ba’zan bunday nomzodlarning paydo bo‘lishi ismi avvalboshdan byulletenga yozilganlarning to‘satdan kasal bo‘lib qolishi yoki vafot etishi bilan bog‘liq, biroq amerikaliklar bu imkoniyatdan ko‘pincha hazil tariqasida foydalanadi. Masalan, 2012-yili kimlardir Oq uyda “Yulduzlar jangi”dagi magistr Yodani, Chak Norrisni va hatto Rossiya prezidenti Vladimir Putinni ko‘rishni istagan.

Shuncha mojarolardan so‘ng, Trampning birorta tarafdori qolganmi o‘zi?

Agar FiveThirtyEight saytiga ishoniladigan bo‘lsa (sayt tanlovchilar hay’ati a’zolari soniga mos ravishda nomlangan; so‘nggi sakkiz yil davomida FiveThirtyEight’ning saylovoldi prognozlari eng nufuzli hisoblanadi), noyabr boshida amerikaliklarning 45 foizi Donald Trampga, 49 foizdan sal kamrog‘i Hillari Klintonga ovoz berishga tayyor edi. Ko‘plab mojaroli bayonotlari, “ayollarni tahqirlovchi” degan maqomining barqarorligi va nufuzli respublikachilar bilan munosabatlari yomonligiga qaramasdan, Tramp hali ham juda mashhur nomzod bo‘lib qolmoqda. Milliarder o‘zining populistik qarashlari bilan zamonaviy Amerika jamiyatidagi nomaqbul hamma narsaga qarshi kurashuvchi amerikaliklar uchun bir timsolga aylandi.

• Tramp so‘rovlardan biriga ko‘ra Hillari Klintonni ortda qoldirdi. Endi u saylovda g‘alaba qozonadimi?

Nega Hillari Klinton saylovda aniq g‘alaba qozonadi, deb yozishyapti?

Chunki, yuqorida ta’kidlanganidek, aholining qo‘llab-quvvatlashi AQSh prezidenti saylovida g‘alaba kafolati emas. Amerikaliklar har ikkala nomzodni deyarli tengma-teng qo‘llab-quvvatlayotgan bo‘lsa-da, Hillari Klintonning prezident bo‘lish, ya’ni, tanlovchilarning 270 ta ovozini to‘plash imkoniyati Trampnikidan ko‘ra ancha yuqori. FiveThirtyEight’ning hisob-kitoblariga ko‘ra, Klintonning g‘alabasi ehtimoli 71 foizga teng, ikki hafta avval (FQBning Klinton pochtasi bilan bog‘liq yozishmalarni qayta tekshirishni boshlashidan avval) uning imkoniyati 87 foizga baholanayotgan edi. Shunday ekan, hozircha Klintonning g‘alabasi uzil-kesildek ko‘rinmayapti.

Tanlovchilar hay’atining ovoz berishi qanday bo‘ladi?

Umummilliy ovoz berish natijalari saylov kuni yakuniga yetishi bilan e’lon qilinadi (saylov kuni noyabrning birinchi dushanbasidan keyingi seshanbada bo‘ladi, xususan, 2016-yilda u 8-noyabrga to‘g‘ri keldi) . Tanlovchilarning ovoz berish kuni ham har doim avvaldan ma’lum bo‘ladi — bu dekabrning ikkinchi chorshanbasidan keyingi birinchi dushanba (2016-yilning 19-dekabri). Tanlovchilar hay’ati hech qachon to‘liq tarkibda yig‘ilmaydi: ular o‘z shtatidagi Kapitoliy binosida ovoz beradi. Ular prezident va vitse-prezidentni tanlaydi, so‘ng ovozlar hisoblanadi va bir necha nusxada tayyorlanadigan bayonnomaga kiritiladi.

Muhrlangan konvertlardagi bayonnomalar AQSh senati raisiga (odatda, bu lavozimda AQShning amaldagi vitse-prezidenti ishlaydi), AQSh arxivariusiga, shtat senati kotibi va okrug sudi bosh sudyasiga yuboriladi. Barcha tomonlar bayonnomalarni to‘qqiz kun ichida qabul qilib olishi kerak. Ovozlar AQSh kongressining maxsus sessiyasida hisoblab chiqiladi va uning yakuniga ko‘ra senat raisi yangi prezident va vitse-prezident nomini e’lon qiladi. Bu voqea 6-yanvar kuni bo‘lib o‘tishi kerak.

[playbuzz-item playbuzz_url="muhrima10/aqsh-prezidenti-saylovida-kim-g-olib-chiqadi"]

Diqqat, diqqat! “Daryo”ning Telegram’dagi rasmiy kanali — “Toshqin ‘Daryo’”ga obuna bo‘lib, yangiliklardan ovozli ko‘rinishda bahramand bo‘lishingiz mumkin.