НАТО ва Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти (ШҲТ) глобал геосиёсатда ҳал қилувчи рол ўйнайдиган икки муҳим халқаро ташкилотдир. 1949 йилда ташкил этилган НАТО ўзаро мудофаа ва хавфсизликни таъминлашга содиқ бўлган биринчи навбатда Ғарб давлатларининг ҳарбий иттифоқидир. Вашингтон шартномаси 5-моддада кўрсатилган жамоавий мудофаага катта аҳамият берган ҳолда, сиёсий ва ҳарбий воситалар орқали аъзо давлатларнинг эркинлик ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган. НАТОнинг таъсири аъзо давлатлардан ташқарида ҳам, кўпинча глобал хавфсизлик масалалари, инқирозларни бошқариш ва ҳамкорлик алоқаларида хавфсизликни таъминлаш билан шуғулланади.
Бошқа томондан, 2001 йилда ташкил этилган Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотига биринчи навбатда Евросиё мамлакатлари киради ва асосий эътибор сиёсий, иқтисодий ва хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорликка қаратилган. Ташкилот ўз аъзолари ўртасида минтақавий барқарорликни таъминлаб, терроризмга қарши кураш ва иқтисодий ривожланишда ўзаро ёрдам беради. ШҲТ ички ишларга аралашмаслик, суверенитетни ҳурмат қилиш ва кўп қутбли дунё тартибини мустаҳкамлаб, ўзаро манфаатли иш кўришга катта аҳамият беради. Ташкилот асосан Ғарб таъсирини мувозанатлаш ва аъзо давлатлар учун минтақавий муаммоларни ўзаро ҳамкорликда ҳал қилиш учун универсал платформа яратишга қаратилган.
9-11 июль кунлари Вашингтонда НАТОнинг 75-саммити бўлиб ўтди. Асосий муҳокамалар Украинада давом этаётган можарога жавобан стратегик қайта тузиш, НАТОнинг кенгайиши ва аъзо давлатлар ўртасида мудофаа учун харажатларни оширишга қаратилди.
2024 йил 4 июль куни Остона шаҳрида бўлиб ўтган ШҲТ саммитида минтақавий ҳамкорлик, сиёсий барқарорлик ва иқтисодий ривожланиш масалалари муҳокама қилинди. Шу куни Беларусия давлати ташкилотга аъзо бўлди.
Ҳар икки тадбир якунида декларациялар қабул қилинди: НАТО учун Вашингтон декларацияси ва ШҲТ учун эса Остона декларацияси. Ҳар иккала ҳужжатда ҳам ташкилотларнинг режалари, фаолият йўналишлари ва иш тамойиллари белгилаб берилган. Ушбу мақолада иккала ҳужжатнинг мазмуни солиштирилади.
НАТО ва ШҲТ декларацияларини солиштиришнинг долзарблиги
НАТО ва ШҲТ саммитлари декларациясини таққослаш ушбу икки йирик ташкилотнинг стратегик йўналишлари, устувор фаолиятлари ва геосиёсий позициялари ҳақида қимматли фикрларни беради. Декларацияларда уларнинг глобал хавфсизлик, халқаро муносабатлар ва минтақавий барқарорликка нисбатан ёндашувлари акс эттирилган. Ушбу ҳужжатларни таҳлил қилиш орқали биз НАТО ва ШҲТга аъзо давлатларнинг сиёсати ва ҳаракатларини шакллантирувчи қарама-қарши ва баъзан бир-бирига яқин фикрларни яхшироқ англашимиз мумкин.
Бундай қиёслаш, айниқса, йирик давлатлар ўртасидаги зиддият ва минтақавий можаролар ҳукм сураётган ҳозирги геосиёсий манзарада долзарбдир. Масалан, НАТО декларацияси жамоавий мудофаа, демократик қадриятлар ва Россия ҳамда Хитой каби муайян давлатлар таҳдидларига қарши туришга қатъий амал қилишни таъкидлайди. Бундан фарқли ўлароқ, ШҲТ декларацияси кўп қутбли дунё тартибини, бетарафлик ва давлатлар ўртасида ўзаро ҳурматни мустаҳкамлашга қаратилган.
НАТО ва ШҲТнинг декларациялари тили, мавзулари ва мақсадларини тизимли равишда таҳлил қилиш мумкин. Ушбу ёндашув нафақат таҳлилнинг шаффофлигини оширади, балки графика ва диаграммалар орқали визуал тушунчаларни тақдим этади, бу эса солиштиришни ўқувчилар учун қулай ва равшан қилади.
Стратегик мақсад ва йўналиш: НАТО учун — умумий хавфсизлик, ШҲТ учун эса аъзолар ўртасидаги ҳамкорлик
НАТО декларациясида жамоавий мудофаа ва хавфсизлик, хусусан, Россиядан келаётган таҳдидлар таъкидланган. Унда трансатлантик алоқалар, Швеция ва Финляндия каби янги аъзо давлатларнинг интеграцияси муҳимлигини айтилади. Декларация демократик қадриятлар, инсон ҳуқуқлари ва қонун устуворлигига риоя қилишни белгилаб, эҳтимолий хатарларнинг олдини олиш, мудофаа, инқирозлардан қочиниш ва ҳамкорлик алоқаларида хавфсизликка эътибор қаратади. НАТО, шунингдек, ҳарбий салоҳият ва тайёргарликни кучайтириш, жумладан, ядровий қурол ва ракетага қарши мудофаа ҳамда илғор технологияларни интеграциялашга аҳамият беради.
Бундан фарқли ўлароқ, ШҲТ декларациясида кўп қутбли дунё тартибини яратиш, глобал тинчлик, хавфсизлик ва барқарорликни мустаҳкамлашга алоҳида урғу берилган. Декларация ички ишларга аралашмаслик, суверенитетни ҳурмат қилиш ва ўзаро манфаатни ҳимоя қилади. Декларацияда иқтисодий ҳамкорлик, маданий алоқалар ва экологик барқарорликни таъминлаш муҳимлиги таъкидланган. ШҲТ асосий эътиборни наркотик моддалар савдоси ва уюшган жиноятчилик билан бирга терроризм, сепаратизм ва экстремизмга қарши курашга қаратади.
Бу эса минтақавий барқарорликка, хусусан, Марказий Осиёдаги барқарорликни таъминлаб, турли соҳаларда, жумладан, рақамли иқтисодиёт, қишлоқ хўжалиги ва энергетика хавфсизлиги каби соҳаларда ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат қилади.
Буларнинг барчаси қуйида Р дастурлаш тили орқали тузилган сўзлардан ташкил топган булутлар орқали яққол кўрсатилган.
Асосий мавзулар ва устуворликлар
Иккала декларация матнларида энг кўп учрайдиган атамаларни белгилаш орқали энг кўп таъкидланган мавзуларни аниқлаш мумкин. НАТО декларациясида хавфсизлик, мудофаа, ҳарбий тайёргарлик ҳамда Украина ва иттифоқчиларни қўллаб-қувватлашга урғу берилган, бу унинг хавфсизлик иттифоқи сифатидаги анъанавий ролини акс эттиради. Аксинча, ШҲТ эса ҳамкорлик, ривожланиш ва иқтисодий жиҳатларга кўпроқ эътибор қаратади, терроризм, тамойиллар ва барқарорликка катта урғу беради. Иккала ташкилот ҳам глобал муаммолар ва ривожланаётган технологияларнинг аҳамиятини тан олади, аммо уларнинг муаммога ёндашувлари ва устуворликлари сезиларли даражада фарқ қилади.
НАТО декларациясида хавфсизликка катта эътибор берилиб, бу сўз 69 марта тилга олинган. Бу унинг аъзо давлатлар хавфсизлигини таъминлаш ва турли хил хавф таҳдидларига қарши курашиш мажбуриятини кўрсатади. Бундан фарқли ўлароқ, ШҲТда эса 54 марта ҳамкорлик ҳақида таъкидланган, бу аъзо давлатлар ўртасидаги ҳамкорлик саъй-ҳаракатларига кучли урғу беришни талаб қилади.
Мудофаа ва ҳарбий соҳага келсак, НАТО 55 марта “мудофаа”, 20 марта эса “ҳарбийлар” ҳақида гапириб, унинг жамоавий мудофаа ва ҳарбий тайёргарликдаги ролини таъкидлайди. Аксинча, ШҲТда мудофаа ёки ҳарбий соҳа ҳақида ҳеч қандай эслатма йўқ, бу НАТОга нисбатан бошқача ёндашув ёки ҳарбий жиҳатларга камроқ эътиборни билдириши мумкин.
Ривожланиш ва иқтисодий йўналиш нуқтаи назаридан, НАТО “тараққиёт” ҳақида фақат 4 та эслатмага эга, бу НАТО доирасидаги ривожланиш фаолиятига камроқ эътиборни акс эттиради. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти эса 47 марта “тараққиёт”ни алоҳида тилга олиб, унга аъзо давлатлар ўртасидаги иқтисодий ва ривожланиш соҳасидаги ҳамкорликка катта эътибор қаратилаётганини таъкидлайди.
Украина ва иттифоқчилар НАТО учун асосий шартлар бўлиб, мос равишда 45 ва 54 марта эслатиб ўтилади, бу НАТОнинг давом этаётган можаролар шароитида Украинани қўллаб-қувватлаши ва иттифоқ бирдамлиги муҳимлигини акс эттиради. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Украина ёки иттифоқчиларни тилга олмаслиги, уларнинг ҳозирги декларацияда асосий ўринда эмаслигини кўрсатади.
Ҳар икки ташкилотда таҳдид ва барқарорлик тилга олинган бўлиб, НАТО 27 марта “таҳдид” ва 10 марта “барқарорлик”ни таъкидлаши, давом этаётган хавфсизлик хавотирлари ва минтақавий барқарорликни сақлашга қаратилган саъй-ҳаракатлардан далолат беради. ШҲТ 10 марта “таҳдид ва барқарорлик”ни тилга олиб, бу масалаларга мутаносиб ёндашганини кўрсатади.
НАТОнинг глобал хавфсизлик ва жамоавий мудофаа механизмларига эътибор қаратишини 7 та “глобал” ва 16 та “коллектив” сўзлари белгилаб ўтилганидан кўриш мумкин. Бироқ ШҲТ “глобал” сўзини 10 марта ва “коллектив” сўзини фақат бир марта таъкидлаб ўтади, бу НАТОга нисбатан бир оз кўпроқ глобал истиқболга, коллектив ҳаракатларга эса камроқ эътибор англатади.
Терроризм ва хатарлар НАТО учун доимий ташвиш бўлиб, 4 та “терроризм” ва 10 та “хатарлар” ҳақида эслатиб ўтилади. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти терроризмга 13 та эслатма билан кўпроқ урғу беради, бу эса терроризмга қарши курашга жиддий эътибор қаратилаётганини акс эттиради, хатарлар эса 5 марта тилга олиниб, турли қийинчиликлар аҳамият олинганлигини кўрсатади.
НАТОнинг асосий қадриятларга ва узоқ муддатли стратегик режалаштиришга содиқлиги 4 та “тамойил” ва 14 та “стратегик” атамалари орқали намоён бўлади. ШҲТ “тамойил”ларни тез-тез муҳокама қилиб, 11 марта эслатиб ўтади, бу асосий қадриятларга кучли урғуни билдиради. “Стратегик” атамаси эса фақат бир марта айтиб ўтилади.
Ривожланаётган технологиялар ва барқарорлик НАТО томонидан маълум даражада эътиборга олинади, ҳар бирида “технология” ва “барқарорлик” ҳақида 3 мартадан эслатиб ўтилади, аммо улар асосий эътибор эмас. Шу билан бирга, ШҲТ “технология” ва “барқарорлик” сўзини тенг равишда 11 марта таъкидлаб ўтади, бу технологик тараққиёт ва барқарорлик ташаббусларига катта эътибор қаратилганидан далолат беради.
Кибер ва рақамли трансформация нуқтаи назаридан, НАТО киберхавфсизлик ва рақамли трансформацияга оид хавотирларни акс эттирувчи “кибер” сўзини 8 марта ва “рақамли”ни эса бир марта эслатиб ўтади. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти фақат 1 та эслатма билан киберхавфсизликкага камроқ аҳамият қаратади, аммо 12 та эслатма билан рақамли трансформацияга катта эътибор беради.
НАТО декларациясида жамоавий мудофаага катта эътибор қаратилган бўлиб, Вашингтон шартномасининг 5-моддасида бир-бирини ҳимоя қилиш мажбурияти таъкидланган. Бу ерда Россия таҳдиди, Украинадаги ҳарбий можаро ва Украина мудофаасини қўллаб-қувватлашга кенг эътибор қаратилган. Декларацияда мудофаа салоҳиятини модернизация қилиш, мудофаа мақсадли харажатларини ошириш, кенг кўламли ҳарбий машғулотлар ўтказиш ҳам алоҳида таъкидланган.
Бундан ташқари, НАТО хавфсизликнинг асоси сифатида ядровий қурол имкониятларни сақлаб қолиш ва модернизация қилиш билан бирга янги технологияларни, жумладан сунъий интеллект, кибермудофаа ва космик имкониятларни ўзлаштиришни таъкидлайди.
ШҲТ декларациясида суверенитет, ҳудудий яхлитлик ва тарафсизлик тамойилларига урғу бериб, янада ваколатли, демократик ва кўп қутбли дунё тартибини тарғиб қилади. У терроризм, сепаратизм, экстремизм ва уюшган жиноятчиликка қарши мувофиқлаштирилган саъй-ҳаракатлар билан Марказий Осиё ва Евросиёнинг узоқ бурчакларида барқарорлик ва тараққиётга қаратилган. Декларация аъзо давлатлар ўртасидаги ҳамкорликнинг асосий йўналишлари сифатида иқтисодий ҳамкорлик, маданий алмашинув ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишни рағбатлантиради.
Геосиёсий вазият: батафсил тақсимот
НАТО декларациясида Хитой сиёсати ва унинг Россия билан ҳамкорлигидан хавотирдалиги туфайли, Россия энг муҳим ва тўғридан-тўғри таҳдид сифатида белгиланган. Унда стратегик рақобат, Африка ва Яқин Шарқдаги беқарорлик, гибрид ва кибер фаолият таҳдидлари муҳокама қилинади. НАТО шунингдек, умумий хавфсизлик муаммоларини ҳал қилиш учун Европа Иттифоқи, Австралия, Япония ва бошқа глобал ҳамкорлар билан алоқаларни мустаҳкамлашга урғу беради.
Вашингтондаги НАТО саммити декларациясида “Россия иттифоқчилар хавфсизлигига энг муҳим ва бевосита таҳдид бўлиб қолмоқда” дейилган.
Шунингдек, унда “Хитой Халқ Республикаси (ХХР) амбициялари ва мажбурий сиёсати бизнинг манфаатларимиз, хавфсизлигимиз ва қадриятларимизга қарши туришда давом этмоқда” деган жумлалар келтирилган.
ШҲТ декларацияси жаҳон сиёсатидаги тектоник силжишлар ҳамда кўп қутбли дунё тартибининг вужудга келишини эътироф этади. Ривожланаётган мамлакатлар вакилларини кучайтириш учун БМТни кенг қамровли ислоҳга чақиради. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти турли соҳаларда, жумладан, иқтисодиёт, технология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва маданий алмашинувлар бўйича шериклик саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлайди, бу глобал муаммоларни ҳал қилишда ҳамкорликдаги ёндашувни акс эттиради.
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Остона саммити декларациясида “Куч қўллаш кучаймоқда, халқаро ҳуқуқ тизимли равишда бузилмоқда, геосиёсий қарама-қаршилик ва можаролар кучаймоқда, дунё ва ШҲТ минтақасидаги барқарорликка қарши хавфлар кўпаймоқда” дейилади.
Шунимгдек, у ерда “Аъзо давлатлар ахборот маконидаги таҳдидларга қарши курашиш, давлат суверенитетини ҳурмат қилиш ва бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик тамойиллари асосида қурилган хавфсиз ахборот маконини яратишда БМТнинг асосий ролини таъкидлайди” деган жумлалар бор.
Террор таҳдиди
НАТО ҳам, ШҲТ ҳам терроризм, кибертаҳдидлар ва геосиёсий беқарорлик таҳдидларига алоҳида урғу беради.
Вашингтондаги НАТО саммити декларацияси: “Терроризм, унинг барча шакллари ва кўринишларида, фуқароларимиз хавфсизлиги ва халқаро тинчлик ва фаровонлик учун энг буюк тўғридан-тўғри ассиметрик таҳдиддир”.
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Остона саммити декларацияси: “аъзо давлатлар терроризмга қарши курашда икки томонлама стандартларга йўл қўйиб бўлмаслигини таъкидлайдилар. Терроризмнинг ҳар қандай шакли ва кўринишларини оқлаб бўлмайди; террорчиларни маъқуллаш ва паноҳ бериш бутун дунё ҳамжамияти томонидан қатъий қораланиши керак”.
Гибрид таҳдидлар
НАТО гибрид, кибер, космик ва бошқа давлат ва нодавлат факторлар томонида таҳдидларга дуч келмоқда. Декларацияда “ушбу гибрид таҳдидларга тайёргарлик кўриш, уларни тўхтатиш, ҳимояланиш ва уларга қарши туриш”, жумладан, НАТОнинг интеграциялашган кибермудофаа марказини ташкил этиш зарурлиги таъкидланган. Ушбу марказ тармоқни ҳимоя қилиш, вазиятга огоҳликни ошириш ва кибермаконни операцион домен сифатида амалга оширишга қаратилган. Бундан ташқари, НАТО дезинформация операцияларини таҳлил қилиш ва уларга қарши курашиш салоҳиятини ривожлантириш муҳимлигини таъкидлайди.
Кибертаҳдидлар, шунингдек, халқаро террористик ташкилотларнинг кибер ташвиқот ва дезинформацион ҳаракатларига қарши курашишга қаратилган саъй-ҳаракатлари билан ШҲТни ташвишга солмоқда. ШҲТ давлат суверенитетини ҳурмат қилиш ва ички ишларга аралашмаслик асосида хавфсиз ахборот маконини яратишда БМТнинг асосий ролини алоҳида таъкидлайди.
Вашингтондаги НАТО саммити декларацияси: “Тинчлик, инқироз ва можаролар даврида тармоқни ҳимоя қилиш, вазиятдан огоҳликни ошириш ва кибермаконни оператив домен сифатида татбиқ этиш мақсадида НАТОнинг интеграциялашган кибермудофаа марказини ташкил этилади”.
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Остона саммити декларацияси: “Улар халқаро террористик ташкилотлар томонидан ШҲТга аъзо давлатларга қарши киберпропаганда ва дезинформацион ҳаракатларга қарши курашади”.
Ядровий қуроллар ва улар билан таъминлашни тўхтатиш режими НАТО декларациясида альянс хавфсизлигининг асоси сифатида кўрсатилган бўлиб, ядровий қуроллар савдосини тўхтатиб туриш муҳимлиги таъкидланган. Унда тинчликни сақлаш, куч ишлатишнинг ва таҳдидларнинг олдини олиш учун ишончли ва самарали ядровий салоҳият зарурлиги қайд этилган. Декларацияда, шунингдек, Россиянинг масъулиятсиз ядровий риторикаси ва стратегик таҳдид сифатида кўрилаётган Беларусдаги ҳаракатларидан хавотир билдирилган. Бундан ташқари, НАТО ядровий қурол мавжуд экан, ўзининг ядровий салоҳиятига содиқ қолиш ва стратегик барқарорликни таъминлаш учун қуролларни назорат қилиш бўйича келишувларга риоя қилиш муҳимлигини таъкидлайди.
ШҲТ декларациясида асосий эътибор ядро қуролини тарқатмаслик ва тегишли шартномаларга қатъий риоя қилиш муҳимлигига қаратилган. Ташкилот “Марказий Осиёда ядро қуролидан ҳоли ҳудуд тўғрисида”ги шартномага хавфсизлик кафолатлари тўғрисидаги Протоколнинг тезроқ кучга кириши тарафдори ва “Ядро қуролини тарқатмаслик тўғрисида”ги шартнома мақсадларини ҳар томонлама ва мувозанатли тарғиб қилиш зарурлигини таъкидлайди.
Декларация, шунингдек, атом энергиясидан тинч мақсадларда фойдаланиш бўйича ҳамкорликка чақиради ва ядровий қуролсизланиш ва ядровий қуролларни тарқатмасликнинг глобал режими муҳимлигини таъкидлайди.
Вашингтондаги НАТО саммити декларацияси : “Ядровий қуроллар тарғиботи тўхтатиб туриш Альянс хавфсизлигининг асосидир. НАТОнинг ядровий салоҳиятининг асосий мақсади тинчликни сақлаш, куч ишлатишн ва тажовузнинг олдини олишдир”.
“Ядро қуроллари мавжуд экан, НАТО ядровий иттифоқ бўлиб қолади”
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Остона саммити декларацияси: “Аъзо давлатлар “Марказий Осиёда ядро қуролидан холи ҳудуд тўғрисида”ги Шартноманинг (Ню-Ёрк, 2014 йил 6 май) хавфсизлик кафолатлари тўғрисидаги Протоколни имзолаган барча давлатлар учун тезроқ кучга кириши минтақавий хавфсизликни таъминлаш ва ядровий қуролларни тарқатмаслик режимини мустаҳкамлашга катта ҳисса қўшишига ишонади.”
НАТО ва ШҲТ: Глобал хавфсизлик ва ҳамкорликда муқобил йўллар
НАТО ва ШҲТ декларациясини қиёсий таҳлил қилиш уларнинг ўзига хос геосиёсий контекстлари ва фундаментал тамойиллари асосида шаклланган алоҳида стратегик йўналишлар ва устуворликларини очиб беради. Коллектив мудофаага узоқ вақтдан бери эътибор қаратган НАТО мудофаа, ҳарбий тайёргарлик ва демократик қадриятларни, хусусан, Россия ва терроризмдан келиб чиқадиган таҳдидларга қарши ҳимояни биринчи ўринга қўяди. Унинг асосий эътибори хавфсизлик, мудофаадаги технологик ютуқлар ва ядровий қуролларни тўхтатувчи мустаҳкам воситани сақлашга қаратилган.
Аксинча, ШҲТ бетарафлик, суверенитетни ҳурмат қилиш ва ўзаро манфаатдорлик билан ажралиб турадиган кўп қутбли дунё тартибини ҳимоя қилади. Унинг декларациясида минтақавий барқарорлик, иқтисодий ҳамкорлик, ўзаро ҳурмат ва ҳамкорлик доирасида терроризм ва экстремизмга қарши кураш таъкидланган. Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг ёндашуви иқтисодий ривожланиш, маданий алоқалар ва экологик барқарорликка кенгроқ эътиборни акс эттириб, Ғарб таъсирини мувозанатлаш ва ҳамкорликда минтақавий тартибни мустаҳкамлашга қаратилган.
Иккала ташкилот ҳам кибертаҳдидлар, терроризм ва геосиёсий беқарорлик каби юзага келаётган глобал муаммоларни ҳал қилишнинг муҳим аҳамиятини тан олади. Бироқ, уларнинг стратегиялари сезиларли даражада фарқ қилади: НАТОнинг милитаристик ва мудофаа позицияси билан ШҲТнинг ҳамкорлик ва ривожланишга йўналтирилган позициясидан фарқ қилади.
Муаллиф: Элданиз Гуссеинов
Изоҳ (0)