“Аввал табиат инсонга таҳдид солган, энди эса инсон табиатга таҳдид солмоқда”, деган эди француз тадқиқотчиси ва фотографи Жак-Ив Кусто. Бу сўзлар замонавий реалликни: иқлим ўзгариши, атроф-муҳитнинг ифлосланиши ва, албатта, ҳаво сифатининг ёмонлашишини тасдиқлайди.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти маълумотларига кўра, ҳар йили 7 миллион киши ҳаво ифлосланиши оқибатида вафот этади. Атмосферанинг ифлосланишидан келиб чиқадиган касалликларни даволаш йилига тахминан 1 триллион долларга тушади. Ифлосланиш ва ҳароратнинг ҳаддан ташқари кўтарилишининг олдини олиш учун 200 та давлат 2015 йилда Париж битимини имзолади.
Ушбу рўйхатга Марказий Осиёнинг барча 5 та давлати киритилган. Улар ўз мамлакатларида келишувни қабул қилди ва ратификация қилди. Аммо, афсуски, Марказий Осиёнинг айрим давлатлари ҳаво ифлосланишига қарши рейтингда ҳамон биринчи ўринни эгаллаб турибди. Ушбу мақолада биз Марказий Осиё мамлакатларини солиштириб, уларнинг ҳаво ифлосланишига қарши курашишдаги ҳаракатини кўриб чиқамиз.
Ўзбекистон
Ижтимоий тармоқларида Ўзбекистон ҳаво ифлосланиши бўйича яна дунёда етакчи ўринни эгаллагани ҳақидаги хабарлар тез-тез учраб туради. 2022 йилги ҳисоботда республика ҳаво ифлосланиши бўйича давлатлар орасида 20-ўринда эди. Айрим одамлар буни мамлакат бўйлаб содир бўлаётган жадал қурилишлар билан боғлайди. 2022 йилда қурилиш ишлари ҳажми 131 триллион сўмни ташкил этган.
Эслатиб ўтамиз, сентябрь ойи ўрталарида Тошкентда кучли чанг бўрони содир бўлган эди. Ўшанда “Дарё” таҳририяти экожурналист Наргис Қосимова билан шу мавзуда суҳбатлашган. Мутахассиснинг фикрича, бунинг асосий сабаби бутун мамлакат бўйлаб олиб борилаётган жадал қурилишдир, гарчи экологлар бу ҳақиқатни рад этишади. Уларнинг фикрича, қумни чўлдан шамол олиб келади ва бу соф табиий омил.
Аммо бу ҳолатда ҳам, Қосимова таъкидлаганидек, агар 2019 йилги мораторийга қарамай, Тошкентда дарахтларни шунчалик кўп кесишда давом этилмаганида, улар чангни тўхтатган бўлар эди. Дарахтларни кесиш ҳавонинг ифлосланишининг яна бир сабаби, дейди баъзи мутахассислар.
2023 йилнинг июль ойида Ўзбекистонда дарахтларни ноқонуний кесиш учун жарима сезиларли даражада оширилган эди. Мамлакатда амалдаги мораторий чексиз муддатга узайтирилди. Жариманинг ўзи беш бараварга ошди. Шунга қарамай, 2023 йилнинг январь июнь ойлари давомида Ўзбекистонда дарахт ва буталарни ноқонуний кесиш билан боғлиқ 2000 дан ортиқ ҳуқуқбузарликлар аниқланган. Ўсимлик дунёсига етказилган зарарнинг умумий миқдори 3,6 миллиард сўмни ташкил этди.
Ўзбекистоннинг Париж келишуви доирасидаги асосий миллий ҳиссаси 2030 йилга келиб ЯИМ бирлигига тўғридан-тўғри иссиқхона газлари эмиссиясини 2010 йилдаги даражадан 2030 йилгача камайтиришдан иборат.
Ўзбекистон 2018 йилда иқлим ўзгариши бўйича Париж битимини ратификация қилди ва 2030 йилга келиб иссиқхона газлари чиқиндиларини 2010 йилдаги базавий кўрсаткичдан 10 фоизга камайтириш мажбуриятини олди. Ушбу мақсадга эришиш учун Ўзбекистонда энергия самарадорлигини ошириш, қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш, саноат ва транспортни модернизация қилиш, ўрмонлар ва қишлоқ хўжалигини муҳофаза қилиш каби қатор чора-тадбирларни амалга ошириш режалаштирилган.
Туркманистон
Туркманистон ҳаво шароитини доимий равишда кузатиб боради ва Иқлим бўйича Париж келишувига мувофиқ, 2030 йилдан бошлаб иссиқхона газлари чиқиндиларининг нолга ўсишига эришишни режалаштирмоқда.
Ашхобод иқлим ўзгариши бўйича миллий стратегияни ишлаб чиқди ва глобал метан бўйича мажбуриятга қўшилди. Туркманистон пойтахтида Марказий Осиё минтақасида БМТнинг иқлим технологиялари марказини очиш режалаштирилмоқда.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, Орол денгизи экологияси, чўлланишнинг олдини олиш, биохилма-хиллик ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ҳамда сув ресурсларини барқарор бошқариш бугун кун тартибидаги масаладир. Мамлакатда ифлосланишни назорат қилиш соҳасидаги ваколатли орган Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги бўлиб, у барча саноат зоналарида ва автомобиль йўллари яқинида доимий мониторинг постларини ўрнатган.
Мустақилликка эришгач, мамлакатнинг асосий йирик саноат объектлари, биринчи навбатда, цемент ишлаб чиқариш шаҳар ташқарисига ёки чекка ҳудудларга кўчирилди.
Шу сабабли мамлакат пойтахти ва йирик шаҳарларида ҳавонинг ифлосланиш индекси иқтисодиётнинг энг кўп ифлослантирувчи тармоғи – транспорт ишини ҳисобга олган ҳолда меъёрий чегараларда қолмоқда.
Шу билан бирга, сўнгги ўн йил ичида мамлакатга маълум двигатель ҳажмига эга эскирган русумдаги автомобилларни олиб кириш тақиқланган. Бундан ташқари, атмосферага тутун чиқарадиган катта ҳажмли транспорт воситаларининг аҳоли пунктлари чегараларини кесиб ўтиши тақиқланади.
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги аввалроқ Туркманистон шароитида энг муаммоли кўрсаткич доимий равишда тўхтаб турган табиий чанг экани ҳақида хабар берган эди. Гап шундаки, мамлакат ҳудудининг катта қисми (3/4) қум билан қопланган — Қорақум чўли дунёдаги энг катта чўллардан биридир.
Чўлланишга қарши кураш олиб борилмоқда. Туркманистонда темир йўллар, автомобиль йўллари, қурилаётган нефть ва газ қувурлари бўйлаб ўрмонзорлаштириш бўйича катта ҳажмдаги ишлар амалга оширилмоқда. Сўнгги 20 йилда Ашхобод ва бошқа аҳоли пунктлари атрофида, тоғ олди текисликларида, 150 минг гектардан ортиқ майдонда 150 миллионга яқин яшил кўчат экилди.
Қозоғистон
2024 йил 5 январда Қозоғистон республикаси Саноат ва қурилиш вазирлиги мамлакатда янги қурилиш шартлари жорий этилганини маълум қилди. Эндиликда объектларни фойдаланишга топшириш мезонларидан бири қурилиш майдончасида ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштириш ишларининг мавжудлиги ҳисобланади. Шундан кейингина объект фойдаланишга тайёр ҳисобланади. Ушбу ўзгаришлар экологик вазиятни, атроф-муҳитнинг визуал кўринишини ва эстетикасини яхшилашга қаратилган.
Айтганча, атроф-муҳитга зарар етказувчи қурилишлар ҳақида гапирадиган бўлсак, 2023 йили Қозоғистонда 17,7 минг тонна қурилиш чиқиндилари полигонга юборилган ва қурилиш соҳасида атроф-муҳитни муҳофаза қилиш харажатлари 29,5 миллион долларга етган.
Қозоғистонда яшил майдонларни яратиш, сақлаш ва ҳимоя қилишнинг стандарт қоидалари мавжуд. Унга кўра, давлат ўрмон фонди ва алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларда ўсадиган дарахтларни кесиш қатъиян ман этилади.
Шу билан бирга, бошқа барча ҳолларда яшил майдонлар фақат қурилиш-монтаж ишлари, муҳандислик иншоотларини сақлаш, авариялар ва фавқулодда вазиятларни бартараф этиш, ҳудудни ободонлаштириш ва эстетик кўринишга келтириш учун зарур бўлган тақдирдагина йўқ қилиниши мумкин. Бироқ буларнинг барчаси учун хавф остида қолган дарахтларни кесиш учун берилмайдиган махсус рухсатнома олиш керак.
Қозоғистонда фуқаролар дарахтларнинг ноқонуний кесилиши ҳақида тез-тез шикоят қилади. Йил бошидан буён республикада 944 минг долларлик ўрмонлар рухсатсиз йўқ қилинган. Қоидабузарларга 455,5 минг доллар жарима солинган. Шунингдек, 17 та транспорт ва 41 та дарахт кесиш ускунаси мусодара қилинган.
Шу тариқа кўпгина эмиссияларнинг олди олинади ва қолганлари углеродни аниқлаш ва сақлаш технологиялари билан ушланиб, ўсимликлар ва тупроқ томонидан сўрилади. Шунингдек, Париж келишуви талабига кўра, Қозоғистон ҳозирги вақтда иқлим ўзгаришига мослашиш ва таъсирни юмшатиш чоралари таъсирини ўлчаш ва ҳисобот бериш бўйича мавжуд тизимини қайта кўриб чиқмоқда. Республика шамол ва қуёш энергетикасини ривожлантириш, шунингдек, “яшил” водород ишлаб чиқариш учун улкан салоҳиятга эга.
Қирғизистон
Қирғизистон иқлим ўзгаришига энг заиф давлатлардан бири. Сўнгги 50 йил ичида мамлакатда ўртача ҳарорат Цельсий бўйича 1,5 даражага кўтарилди ва келажакда ҳам кўтарилиши кутилмоқда. Бу қурғоқчилик, сув тошқинлари каби экстремал об-ҳаво ҳодисаларига, шунингдек, ҳосилдорликнинг пасайишига ва атроф-муҳитнинг бузилишига олиб келади.
Бу чақириқларга жавобан Қирғизистон ҳукумати иқлим ўзгаришига қарши кураш бўйича қатор чора-тадбирларни амалга оширди.
2016 йил сентябрида Қирғизистон иқлим ўзгариши бўйича Париж битимини имзолади, у 2015 йил декабрь ойида Парижда бўлиб ўтган COP21 конференциясида қабул қилинган эди.
2021 йилда мамлакат ўзининг Миллий равишда белгиланган ҳиссаларини (NDC) тақдим этди, у одатдагидек “бизнес сценарийси”га нисбатан 2025 йилга келиб иссиқхона газлари эмиссиясини 16,63 фоизга ва 2030 йилга келиб 15,97 фоизга камайтириш мажбуриятини олди.
NDC Қирғизистон Республикаси Экология ва иқлим бўйича давлат қўмитасининг умумий мувофиқлашуви билан давлатнинг комплекс ёндашувини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган ва Иқлим ўзгариши, экология ва яшил иқтисодиётни ривожлантириш масалалари бўйича Мувофиқлаштирувчи кенгаш қарори билан тасдиқланган.
Ушбу мақсадларга эришиш учун Қирғизистон қуйидаги йўналишларга эътибор қаратмоқчи:
- Қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни ошириш. Ҳозирда бу Қирғизистонда ишлаб чиқарилган электр энергиясининг атиги 10 фоизини таъминлайди. Ҳукумат 2030 йилга келиб бу улушни 30 фоизга оширишни режалаштирмоқда;
- Энергия самарадорлиги. Ҳукумат иқтисодиётнинг турли тармоқларида, жумладан, саноат, транспорт ва уй-жой-коммунал хўжалигида энергия самарадорлигини ошириш бўйича чора-тадбирларни жорий этишни режалаштирмоқда;
- Ўрмонни муҳофаза қилиш. Ўрмонлар иссиқхона газларини ўзлаштиришда муҳим рол ўйнайди. Қирғизистон ҳукумати 2030 йилгача мамлакат ўрмонлари майдонини 10 фоизга оширишни режалаштирмоқда.
Изоҳ (0)