Жаримадан тақиқларгача: Ривожланган давлатлар экологик муаммоларга қарши қандай курашмоқда?

Тошкент шаҳрида ҳавонинг майда чанг заррачалари билан ифлосланиши белгиланган меъёрдан ошиб кетмоқда, бу пойтахтни таъсирчан одамлар гуруҳи учун яроқсиз ҳолга келтирмоқда. Шаҳарда ПМ2.5 концентрацияси ҳозирда ЖССТ тавсия қилган йиллик ўртача ҳаво сифати кўрсаткичидан 6,6 баравар юқори. Бундай ҳаво таъсирчан одамларга ниқоб тақиш, очиқ ҳавода камроқ юриш, ҳавони тозаловчи қурилмалардан фойдаланишни тавсия қилади. 

Атмосферанинг ифлосланиши каби экологик муаммоларга қарши курашда турли давлатлар ижобий самара берувчи чораларни қўллаб келмоқда. Бу жарима қўллаш, кучли тақиқлар ўрнатиш ва турли имтиёзлар беришни ўз ичига олади. Қуйида экологик фалокатнинг олдини олишдан манфаатдор давлатлар қандай ечим топганини кўриб чиқамиз.

 

Турли мамлакатларда табиатни муҳофаза қилиш чоралари

Ҳаракатсизлик табиий муҳитга тузатиб бўлмайдиган зарар етказиши мумкин, шунинг учун давлатлар экологик муаммоларни ҳал қилиш учун чоралар кўрмоқда:

2015 йил декабрь ойида қабул қилинган иқлим бўйича Париж келишувини 197 та давлат имзолаган. Иштирокчиларининг мажбурияти глобал ҳароратнинг 1,5-2 даражадан ошишига йўл қўймаслик учун иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтириши керак. Европа Иттифоқи 2050 йилгача қуёш, шамол ва бошқа яшил энергия манбаларига ўтиш орқали иқлим нейтраллигига эришишни режалаштирмоқда.

• Европа Иттифоқида бир марталик пластмассалардан тайёрланган маҳсулотлар тақиқланган. Тегишли қонун 2021 йил 3 июлдан кучга кирди. Тақиқланган маҳсулотлар рўйхатига бир марталик пахта таёқчалари, идиш-товоқ ва ошхона жиҳозлари, полистирол контейнерлар, ҳаво шари ушлагичлари, кислород ва иссиқлик таъсирида майда заррачаларга парчаланадиган оксо-парчаланадиган пластмассадан тайёрланган буюмлар киради.
• Швейцарияда чиқиндиларнинг тахминан 99 фоизи қайта ишланади. Бу дунёдаги энг яхши кўрсаткич. Агар бирор мамлакат фуқароси қайта ишланиши ёки қайта ишлатилиши мумкин бўлган буюмни ташлаб юборса, у ғазнага солиқ тўлаши керак.

 

• Франция супермаркетларга муддати ўтган озиқ-овқат маҳсулотларини утилизация қилишни тақиқлади. 2016 йилдан бери сотилмаган озиқ-овқат хайрия ёки чорвачилик фермаларига топширилади. 2022 йил 1 январдан эса француз супермаркетлари пластик қадоқдаги сабзавот ва меваларни сотишни тўхтатди.
• Норвегия электромобиллар хариди учун чегирмалар беради. Мамлакатда бундай транспорт воситаларини сотиб олиш учун имтиёзлар ва субсидиялар тақдим этилади, бу машиналардан ҳавога ифлослантирувчи моддалар чиқишини камайтиришга ҳисса қўшади.
• Италияда барқарор ривожланиш концепцияси (келажак авлодлар учун табиатни сақлаш муҳимлигини тушунтиради) мактаб ўқув дастурига киритилган. Болалар цивилизациянинг сайёрамизга таъсирини, жумладан иссиқхона эффекти ва глобал исиш ўртасидаги боғлиқликни, шунингдек, экологик муаммоларни ҳал қилишнинг замонавий усулларини ўрганади.
• Сўнгги 50 йил ичида бутун дунё бўйлаб қўриқланадиган денгиз ҳудудлари яратилди, тижорат мақсадида балиқ овлаш ва денгизни кемалар томонидан ифлослантириш чекланди. Ушбу чора-тадбирлар йўқолиб кетиш хавфи остида турган океан аҳолиси сонининг 18 фоиздан (2000 йилда) 11,4 фоизгача (2019 йилда) қисқаришига олиб келди.

Европа Иттифоқи давлатларида 2035 йилдан бошлаб ички ёнув двигателли янги автомобиллар сотилмайди. Уларнинг ўрнини электромобиллар эгаллайди ва улар учун ёқилғи қуйиш шохобчалари тармоғини яратишга 120 миллиард еврогача маблағ ажратиш режалаштирилган.

Халқаро энергетика агентлигининг барқарор ривожланиш сценарийсига кўра, 2025 йилга бориб дунё бўйлаб йўлларда аккумуляторли батареяларда ишловчи автомобиллар сони 70 миллионга яқинлашади. 2030 йилга келиб эса уларнинг сони 230 миллионга етади.

Жаҳон океанининг глобал экологик муаммосини ҳал қилиш учун денгиз экотизимларини, жумладан шўр ботқоқларни, денгиз ўтларини, мангровларни, маржон рифларини ва мегафаунани тиклаш керак. Шунингдек, океанда сузувчи чиқиндиларни фаолроқ йиғиш ва балиқ овлашни чеклаш зарур. Олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, бу мақсадга эришиш учун ҳукуматлар йилига тахминан 20 миллиард доллар сарфлаши керак бўлади.

Экологияга эътибор қаратишда етакчи бўлган давлатлар:

Япония атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалалари бўйича энг ривожланган мамлакатлардан биридир. Гарчи зич аҳолиси, кичик майдони ва саноатлаштиришнинг энг юқори даражасини ҳисобга олган ҳолда, бу имконсиз кўринса-да. Япония тарихида атроф-муҳитга деярли эътибор берилмаган даврлар бўлган. Мисол учун, урушдан кейинги йилларда мамлакатнинг барча саъй-ҳаракатлари иқтисодий ўсишга қаратилган, Япония экологик ҳалокат ёқасида қолган.

Аммо 60 йилларнинг охири ва 70 йилларнинг бошларида парламент “Атроф-муҳит тўғрисида”ги асосий қонунни ва “Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонунларни қабул қилди, кейин эса Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги ташкил этилди. Ўтган асрнинг 90 йиллари ўрталарига келиб, мамлакатда углерод чиқиндилари атиги 2,4 тоннани ташкил этди, олтингугурт диоксиди чиқиндилари ҳам икки баравар камайди. Бу кўп жиҳатдан автомобиллар учун экологик тоза двигателларнинг ишлаб чиқилиши ва темир йўл транспортининг такомиллаштирилиши билан боғлиқ.

Бугунги кунда мамлакат ҳар беш йилда бир марта табиат ҳолатини ўрганади ва ҳар бир префектуранинг ўзига хос экологик қонунлари ва шахсий экологик дастурлари мавжуд. Маҳаллий ҳукуматлар минтақада жойлашган компаниялар билан ифлосланишни назорат қилиш бўйича ихтиёрий шартномалар тузади, ҳавони ифлослантирувчи жарима тўлайди. Бу компанияларни экологик стандартларга мос келадиган технологияларни ишлаб чиқишга мажбур қилади.

Ҳа, Япония ҳатто атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалаларида ҳам уникалдир: у ўз стандартларини ишлаб чиққан бўлиб, уни чегараларидан ташқарида топиб бўлмайди. Масалан, ҳудудни кўкаламзорлаштириш индекслари шкаласи, ҳатто кичик корхоналар учун ҳам мажбурий экологик баҳолаш тизими мавжуд. Дарвоқе, бундай текширувларда маҳаллий аҳоли ҳам фаол иштирок этмоқда.

АҚШ. Бугунги кунда мамлакатда экологик фаолиятни тартибга солувчи бир нечта маъмурий-ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд: Тоза ҳаво тўғрисидаги акт, Тоза сув акти, Атроф-муҳит сифатини яхшилаш тўғрисидаги акт ва бошқалар. Бу соҳадаги асосий ташкилот Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш агентлигидир, лекин ҳар бир штатнинг ўз агентликлари, шунингдек, бир неча ўнлаб жамғарма ва ташкилотларига эга. Ҳатто АҚШ Қуролли Кучлари ҳам табиатни муҳофаза қилишда иштирок этиши мумкин. Масалан, улар миллий боғларни муҳофаза қилиш, дарахтларни ноқонуний кесиш ва сув ҳавзаларини ифлослантиришга қарши курашда фаол рол ўйнайди.

АҚШда халқаро ва маҳаллий кўплаб нодавлат ташкилотлар мавжуд: “Денгизни муҳофаза қилиш маркази”, “Американинг ёввойи ерлари” ва бошқалар. АҚШни ҳақли равишда экологик ҳаракат туғилган жой деб аташ мумкин, у бу ерда ХХ асрнинг 60-70 йилларида пайдо бўлган. 

Айтганча, атроф-муҳитни тартибга солишнинг иқтисодий механизми  ҳам ишлайди. Бу ифлослантирувчиларни солиққа тортиш ва ифлосланишнинг рухсат этилган даражаларига квоталар бериш тизимидан иборат. Ушбу даражадан ошиб кетган компаниялар шафқатсизларча жаримага тортилади. Жарима миқдори ортиқча чиқиндиларга мутаносибдир ва бу жуда катта эканига шубҳа йўқ.

80 йилларнинг охиридан бошлаб АҚШнинг экологик сиёсатининг асосий йўналиши замонавий технологиялар ёрдамида ифлосланишнинг олдини олиш бўлди.

Европа Иттифоқи давлатлари. Европаликлар экологик вазиятни яхшилаш ва атроф-муҳитни бошқаришнинг янги усулларини ишлаб чиқиш зарурлигини ўтган асрнинг 60-70 йилларида англади. “Қадимги Европа” узоқ вақт саноат чиқиндилари билан бўғилган: 19-асрда Буюк Британия пойтахтини зич туман билан қоплаган Лондон тутунини ҳамма билади. Кўпгина мамлакатларда атроф-муҳитга оид янги қонунлар қабул қилинди, бир қатор Европа парламентларида овоз олган яшил партиялар каби ижтимоий ҳаракатлар фаоллашди. Европа Иттифоқининг ягона экологик сиёсати 1973 йилда шаклланган, аммо мамлакатларнинг ўзлари жуда қаттиқ махсус қонунларни ишлаб чиқди. Скандинавия ярим ороли мамлакатлари, Нидерландия, Германия, Франция, Буюк Британия, Италия бу борада айниқса қаттиққўл эканини кўрсатди.

Германия атроф-муҳит учун курашда сезиларли муваффақиятларга эришди. Бу ерда деярли барча оқава сувлар тозаланади, қишлоқ хўжалиги чиқиндиларининг 90 фоизигача, автомобиль кузовларининг 98 фоизи қайта ишланади. Немислар бу билан тўхтаб қолмоқчи эмас.

Жамоат ташкилотлари Европа Иттифоқи мамлакатларида ҳам фаол, масалан, Нидерландияда “Ер болалари” ташкилоти атроф-муҳитни оқилона бошқариш бўйича илмий асосланган ҳаракатлар режасини амалга оширувчи катта таъсирга эга.

Экологик муаммоларни ҳал қилиш йўллари

1. Қонунларни ишлаб чиқиш ва халқаро шартномалар тузиш. 1972 йилда БМТнинг атроф-муҳит масалалари бўйича конференциясида Стокгольм декларацияси қабул қилинди. У барча давлатлар амал қилиши керак бўлган 26 та экологик тамойилни ўз ичига олади. Бу қайта тикланмайдиган ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш, атмосферага заҳарли моддаларнинг чиқарилишини тўхтатиш ёки чеклаш билан боғлиқдир.
2. Атроф муҳитни тиклаш учун маблағ ажратиш. БМТ 2021-2030 йилларни экотизимларни тиклаш ва иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш ўн йиллиги деб эълон қилди. Бу ҳаракат йўналишларидан бири тупроқ унумдорлигини оширишдир. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 2 миллиард гектардан ортиқ ўрмонлар кесилган ва деградацияга учраган ерларни қайта тиклаш ва қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиш мумкин.
3. Технологиялар экологик муаммоларни ҳал қилиш усули сифатида. Янги технологиялардан, жумладан, такомиллаштирилган тозалаш иншоотлари ва муқобил манбалардан (қуёш, шамол ва бошқалар) энергия оладиган электр станцияларидан фойдаланиш атроф-муҳитнинг ифлосланишини минималлаштириш имконини беради.
4. Аҳоли пунктларидаги маҳаллий ҳудудларни ободонлаштириш. Бу нафақат деразадан чиройли кўриниш ва ёқимли сайр учун, балки микроиқлимни тиклаш, ҳавони тозалаш ва психологик қулайлик даражасини ошириш учун ҳам амалга оширилади. Корхоналар атрофида ва йўллар бўйлаб дарахт экиш муҳим аҳамиятга эга, бу зарарли моддаларнинг тарқалишини камайтиради.

Инсонлар уйдан чиқмасдан туриб ҳам табиатга ўз ҳиссасини қўша олади

Кундалик тартибимиздаги кичик ўзгаришлар ҳам атроф-муҳит учун катта фарқ қилиши мумкин. Ҳозир ҳар қачонгидан ҳам табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш зарурати пайдо бўлди. Атроф-муҳитга ғамхўрлик қилиш бир қарашда кўринадиган даражада қийин эмас. Шунчаки, ҳаракатни бошлаш керак. Гап уйдан чиқмасдан фойдаланиш мумкин бўлган атроф-муҳитга ёрдам беришнинг бешта усули ҳақида кетмоқда.

Чиқиндиларни саралаш

Ҳар йили дунёда табиий муҳитда парчаланиши жуда узоқ вақт талаб қилинадиган тонналаб маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Шу сабабли, иккиламчи хом ашё яратиш учун бундан маҳсулотлар фойдаланишдан кейин улар тўғри сараланган бўлиши керак. Акс ҳолда сайёра улкан чиқиндихонага айланади. Яъни қоғоз, шиша, пластик маҳсулотлар, озиқ-овқат қолдиқлари кўринишидаги чиқиндиларни алоҳида идишда тўплаш мумкин.

Батареяларни тўғри утилизация қилиш

Маиший аккумуляторларни қайта ишлаш нафақат атроф-муҳитни асраш ва оғир металлар (кадмий, қўрғошин, симоб) чиқиндиларини камайтиришга ёрдам беради, балки бирламчи ресурслардан фойдаланмасдан металл тузлари, графит ва темир олиш имконини юзага келтиради.

Мисол учун, битта батарея 20 квадрат метр ерни ва 400 куб метр сувни оғир металлар билан ифлослантиради. Ёнилғи қуйиш печларида ёндирилган батареялар диоксинларни ишлаб чиқаради, кейинчалик улар сув ёки ҳаво орқали инсон танасига киради. Шунинг учун батареяларни маиший чиқиндилардан алоҳида йиғиш ва йўқ қилиш жуда муҳимдир. Ишлатилган батареяларни махсус қайта ишлаш пунктларига олиб бориш керак. Қоида тариқасида, улар йирик электроника дўконларида мавжуд.

Полиэтилендан фойдаланманг

Пластик қоплар биологик парчаланмаслигини биласизми? Келинг, тасаввур қилайлик: ҳар йили триллионга яқин янги пластик қоплар пайдо бўлади.

Аммо шуни тушуниш керакки, уларни ёқиб юбора олмаймиз, чунки бу углерод оксиди ва зарарли кансерогенларнинг тарқалишига, уларни кўмиш эса сув ва тупроқ заҳарланишига олиб келади. Шундай қилиб, пластик қоплар доимий ифлосланиш ҳосил қилади. Пластик қопларни қоғоз, матодан тикилган сумкалар ёки тўқилган қоплар билан алмаштириш мумкин.

Огоҳлантиринг

Атрофингиздаги одамларга ресурсларга онгли муносабатнинг афзалликларини, масалан, ижтимоий тармоқлар орқали етказиш мумкин. Рақамли асрда маълумотни тарқатиш жуда осон. Масалан, Instagram’да онгли истеъмол ҳақидаги постга лайк қўйиш ёки уни саҳифангизда қайта жойлаштириш орқали ҳам оз бўлса-да ҳиссангизни қўшасиз. Aудитория қамровини ошириш орқали сиз кўпроқ одамларнинг атроф-муҳит муаммоларидан хабардор бўлишига ёрдам берасиз.

“Ер соати” халқаро кампаниясида қатнашинг

Ҳар йили март ойининг охирги шанбасида Бутунжаҳон ёввойи табиат жамғармаси (WWF) халқаро “Ер соати” акциясини ўтказиб, барча ташкилотлар, тижорат муассасалари, мактаблар ва жисмоний шахсларни электр энергиясини бир соатга ўчиришга чақиради. Акциянинг мақсади — одамлар эътиборини табиат ва сайёрамиз ресурсларига масъулият билан муносабатда бўлиш зарурлигига қаратиш.

Ҳаммаси жуда оддий. Бир соат давомида хавфсизлик ва соғлиққа алоқадор бўлмаган чироқлар ва электр жиҳозларини ўчириб қўйиш кифоя. Кенг кўламли тадбирларда иштирок этиш, шаҳрингизда чиқиндиларни қайта ишлаш марказларини ташкил этиш, атроф-муҳит муаммоларига жамоатчилик эътиборини қаратиш – хайрли иш. Аммо ҳамма ҳам бу масала билан шуғулланиш учун вақт ва ресурсларга эга эмас. Бироқ ҳар ким табиатни асрашда ёрдам бера олади.