- Давлат: АҚШ
- Жанр: драма, комедия
- Ишлаб чиқарилган йили: 1998
- Режиссёр: Питер Уир
- Актёрлар: Жим Керри, Лора Линни, Ноа Эммерих
- Слоган: “Уни бутун дунё жонли эфирда кузатяпти, у шўрлик эса буни билмайди ҳам…”
- Ўқиш давомийлиги: 5-6 дақиқа
Тhe Truman Show — сўзсиз культ кино. 98 йилда катта экранларга чиққан ушбу фильмни ўша пайтдаги томошабинлар учта муҳим белги билан тавсифлашади: озгина абсурдизм, озгина комедия ва озгина файласуфона хотима. Лекин комедия бу фильмга ғирт бегона бўлган сифат. Бу худди кал синфдошингизга “жингалак” деб лақаб қўйишингиздек гап. Жингалак бўлса, лақаб креатив бўлади, унинг каллигини билиб туриб, жингалак деб аташ қизиқарли ва ўзгача-ку, дерсиз. Тўғри, ҳамма гап шунда. Бу кинода комедия йўқлигининг ўзи уни комедия жанри билан номланишига сабаб бўлган. Тушундингизми? (Маъно маъносиз бўлиб, маъносиз маъно бўлиб чиқса-чи, дегандек эшитилдими?) Хўп, ҳозир янаям аниқроқ қилиб тушунтираман.
Супер-мупер дангасалар учун
Ундан олдин бу тақризни охиригача ўқий олмайдиган дунёдаги энг эринчоқ одамлар учун учта гапдан иборат спойлер+таҳлил қолдираман. Уларни тўғри тушунинг, улар доимо банд, ахир сурункасига ўн соатлаб ухлаш ва бу уйқу дақиқаларни кундан кунга ошириб бориш, ўзидан ёш вайнернинг обуначиларини кўриб, ҳар кеч мен бошласам ўлармидим шуни, деб сиқилиб чиқиш, эртанги, ҳали рўй бермаган кун учун бир кун олдин нолиш, нима қилсам йўқ жойдан пул топаман/машина оламан/ақлли бўламан/четда ўқийман деган боши-ю охири йўқ, маза-матрасиз хаёллар суриш осон эмас. Шу ҳолатда тўрт-беш бетлик мақолани ҳатм қилиб чиқишнинг имкони йўқ, ахир. Ҳай, киноянинг ози яхши. Сайтга бир кириб, чиқиб кетадиганлар учун кинотақриз мағзи, марҳамат. Қарсаклар шарт эмас:
“ ‘Труман томошаси’ фильми психологик ва фалсафий маънони ўзида юклаган бўлиб, биз барчамиз туғилганимиздан бери атрофимизни ўраб бораверадиган дастурларни енгиб ўтишнинг қийинчиликлари ҳақида ҳикоя қилади. Янаям аниқроғи, сиз бировнинг сценарийси асосида яшаётганингизни пайқаб қоласиз ва атрофингиздаги жамики нарсалар сохта эканлигини англаб етасиз…”
Энди матннинг ҳақиқий кайфини суришни истаганлар учун росманасига таҳлил қилишга ўтамиз.
Сюжет расшифровкаси
Картина бош қаҳрамони Труман Бербанк суғурта агентлигида ишлайди, унинг ҳаёти бошқа одамлар қатори оддий, ҳеч қандай ўзгачалик йўқ. Аммо Труман бутун дунё кузатаётган катта шоунинг бош қаҳрамони эканлигидан мутлақо бехабар. У истиқомат қилаётган Сиҳевен шаҳри аслида мавжуд эмас — бу шунчаки табиий ишлашга уринилган чиройли декорация. Хушчақчақ қўшнилар ҳам Труман ўйлагандек реал одамлар эмас, елкасига ўша ролни ўйнаш мажбурияти ўрнатилган актёрлар холос. Бу даҳшат.
Бу ростдан даҳшат! Ўзингиз ўйлаб кўринг, туғилганигиздан буён яшаб келаётган жойингиз-у, неча йиллардан бери яқин бўлган дўстингиз, ишингиз, атрофингиздаги самимият, хуллас, ҳамма-ҳаммаси сохта бўлиб чиқса. Албатта, ўз ҳолингиз устидан куласиз, аммо бу кулги ортида нимадир қонайди, қақшайди, шунча йиллардан бери кимнингдир аҳмоқона ғояси амалга ошиши учун сиздан бир қўғирчоқ сифатида фойдаланилгани ичингизни эшик тирнаган мушукдек тирнайди. Бу “гумбаз остидаги” ҳаётни Труманга ҳатто махсус эффектлар ёрдамида об-ҳаво шароитини ўзгартира оладиган продюсер Кристоф ўйлаб топган.
Секин-секин бу бахтга лиммо-лим тўлган ҳаёт Труманни бездира бошлайди, у ўзгаришни, иложи бўлса, Сиҳевендан бошқа жойга кетишни истайди. Бироқ Кристофнинг манипуляцияси аъло даражада иш беради: бир неча марта ўлим ёқасига келган Труман охир-оқибат, ҳеч қаерга кетмаслик яхшироқ эканлигини тушунади.
Бир куни Труман Силвия исмли қиз билан учрашиб қолади — ҳақиқат мана шу ердан бошланади. Ўзаро ҳамдардлик илиқ муҳаббатга айланади, аммо Кристоф Труманга бошқа аёл — Мерилни хотин қилиб тайинлаган эди. Силвия эса Труманга уларнинг айни пайтдаги муносабатлари давом этиши керакмаслигини айтиб, унга бу сунъий дунёни англашига ёрдам беради, Труманнинг бутун дунёси иллюзия эканлигини кўрсатади. Шундан сўнг Кристоф уни лойиҳадан олиб ташлайди, аммо Труман қизнинг сўзларидаги даҳшатни тушуниб етиб, жиддий исён кўтара бошлайди.
Фильм ўз финалига яқинлашар пайт Труман суратга олувчи жамоани чув тушириб, қочиб кетишга муваффақ бўлади. У яхтага ўтириб, гумбаз чегарасига йўл олади. Шу чоғ Кристоф денгизда кучли бўрон қўзғатиб, Труманни қайтармоқчи бўлади. Бўрондан амаллаб ўтиб олган Труман гумбаз деворидаги чиқиш эшигини топади. Ғалати ҳиссиётларга чулғанган кўйи бу ёлғон дунёни илк бор тарк этаётганида бутун гумбаз бўйлаб уни йўлдан қайтармоқчи бўлган Кристофнинг овози янграйди. У Труманни айни вақт жонли эфирда миллионлаб одам кузатаётганини айтиб, шундай огоҳлантиради: “Эшикдан ташқарига чиқсанг, ҳеч кимга айланасан, сени ҳеч қандай яхшироқ нарса, ҳодиса кутмайди. Яхшиси, шу ерда қол ва юлдузлик гаштини сур, бу ерда сенга ҳеч қандай хавф-хатар чанг сололмайди”.
Ҳақиқатни тушуниб етган Труманга эса юлдузлик гашти, миллардлаб одамлар унинг оғзига қараб тургани, у аллақандай шоуда жудаям машҳур бош қаҳрамон эканлигининг бир тийинлик салмоғи йўқ эди. Кристофни ҳайрон қолдириб, шунчаки бу ўйиндан кетади ва уни ҳар вақт кутган севгилисининг олдига боради.
Тақдирга ишонасизми?
Хулосани компрессорда ўн баробарга сиқадиган бўлсак, шундай ихчам маъно келиб чиқади: Шоу асосчилари Труманни ушлаб қолиш учун қўлидаги бор имкониятлардан фойдаланишди, аммо Труман кимнингдир сценарийсида ёзилган ҳаётни эмас, ўзи тўғри деб билган умрни яшашни афзал билди. Ким ҳам афзал кўрмасди ахир?!
Кўплаб кинотанқидчилар Труманнинг Кристоф билан суҳбатини Худо билан суҳбат сифатида талқин қилишган. Гап шундаки, инсон ҳар доим танловга эга. Тўрт девор сиқиб келганда ҳам сизда танлаш ва қарор қабул қилиш имконияти бўлади — барчасига кўниб қўйган ҳолда оқим билан бирга сузиш ёки ҳаётни ўзингиз истаган тарафга ўзгартириш учун унинг барча қийинчиликлар-у жавобгарликларни зиммангизга олиш машаққати. Тўғри, тақдир бор нарса, аммо бу уни яхши тарафга ўзгартириш ҳуқуқи йўқ дегани эмас.
Кино сўнгида барча сохта қулайликлардан чарчаган одамнинг ғолибона жилмайиши ва таъзимини кўрамиз. У бу режалаштирилган ҳаётдан толган, ҳақиқий дунёда бунақа шароитларнинг ўндан бири ҳам йўқдир, бироқ у ўз номи билан ҳақиқий-да!
Шунингдек, картина охирини улғайиш метафораси сифатида кўриш мумкин. Труман йўли — бу ҳар биримизнинг бахтли болаликдан ўсмирлик исёни бўйлаб балоғат ёшига қадар бўлган рамзий йўлимиз. Эртакларга ишониб, чинакам ҳайратланиб юрган бир жуфт самимий кўзнинг ақл ҳамда зеҳният билан атрофни зимдан кузатишга эврилиши.
Гумбаз эшигини топинг
Кинода жа унчалик катта маъно йўқ экан-ку, деб ўйламанг, яхшиси, Труманнинг ўрнига ўзингизни қўйиб, оғриқлари ҳамда фавқулодда сезиб қолган ҳақиқатларини ҳис қилиб кўринг. Бу ҳар биримиз ҳақидаги фильм. Труман узоқ вақт давомида остида яшаган “гумбаз”и инсон туғилганиданоқ елкасига юкланадиган аллақандай ахлоқий нормалар, қоидалар, тартиблар, чекловларга ишора беради. Ҳақиқий тирик одам, яъни тириклигини билдиришни истайдиган одам бошқалар ёзиб кетган ахлоқ-у интизомларга бўйсуниб яшолмайди, бир кун келиб умри учун яратилган дастурнинг ҳаётига таъсирини сеза бошлаганда, уларни бузиб, янчиб, енгиб ўтиш иштиёқи, жазбаси уйғонади.
Ҳаётингиз нуқта-вергулига қадар қайсидир программа орқали режалаштирилганини сезганингиздан бошлаб аввалгидек яшай олмай қоласиз. Чунки исён ҳумори сизни қобиқни ёриб чиқишга доим ундаб тураверади.
Азизбек Юсупов
Изоҳ (0)