• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12910.15
    • RUB159.78
    • EUR14660.77
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Ishonish qiyin: namoz va namaste, musicha va mo‘ri, ko‘prik va ko‘ppak – kutilmagan qarindosh so‘zlar

    Odam yettinchi avlodida begonaga aylanadi degan gap bor. Chunki avlodlar ko‘payib, bir-biridan uzoqlashib borgani sari o‘zaro qarindosh-urug‘lik ham bilinmaydigan darajaga yetadi. Bu hol so‘zlar bilan ham yuz beradi. Bitta asosdan paydo bo‘lgan, bir ildizdan o‘sib chiqqan so‘zlar bora-bora begonalashadi, bir-biridan uzoq ma’nolarni ifodalay boshlaydi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning ba’zilarini sharhlaydi.

    Namoz va namaste

    Namoz so‘zi o‘zbekchaga forschadan kirgan. Musulmonlar kuniga besh mahal bajaradigan ibodatni anglatadi. Uning arabchasi salot, o‘zbekchasi yukunchdir.

    Namoz o‘rta fors tilida hurmat ko‘rsatish, egilish, duo maʼnolarida qo‘llangan. Islom dini Fors yerlarida ham yoyilgach, bu qadimgi so‘z salotni ifodalash uchun ishlatila boshlagan.

    Hindlar salomlashish uchun namaste so‘zini ishlatadi. Asli sankskritcha – namas. Taʼzim maʼnosiga ega. Namaste senga taʼzim, senga hurmat ko‘rsataman degan maʼnodadir.

    Forscha namoz va sanskritcha namas o‘zakdosh. Ammo namasteli salomlashish yoki bu so‘zlarning kelib chiqish tarixi Islom ibodatlariga aloqador emas. Fors tilida salot so‘zining tarjimasi sifatida shu atama tanlangan xolos.

    Xarita, karta va karton

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Xarita so‘zi o‘zbekchaga arab tilidan o‘zlashgan. Uning rus tili orqali kirgan shakli ham bor – karta. Har ikki so‘z obyektlarning shartli tasvirini anglatadi. Karta o‘zbekchada boshqa ma’noga ham ega: o‘yin qog‘ozlari dastasi va ular vositasida bo‘ladigan o‘yin. Bu so‘zning o‘zbekchalashgan shakli – qarta.

    Karton so‘zi maxsus ishlangan qalin, qattiq qog‘ozni anglatadi.

    Bu so‘zlarning bari lotincha charta so‘zidan hosil bo‘lgan. Uning ildizi yunoncha chartiaga borib taqaladi. Chartia esa chartēs so‘zining kichraytirish-erkalash shakli bo‘lib, papirus qog‘ozi, varaq degan ma’noni anglatadi.

    E’tibor bergan bo‘lsangiz, bu so‘zlar bir-biridan uzoqlashib ketgan bo‘lsa-da, o‘zida dastlabki ma’no zarralarini saqlab qolgan. Ularning hammasi qog‘oz, varaq ma’nosi bilan ma’lum darajada bog‘langan.

    Ko‘pik, ko‘prik va ko‘ppak

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Bu uch so‘zning qarindoshlik belgilari birinchi bo‘g‘inda saqlanib qolgan. Ko‘pik suyuqliklarda hosil bo‘ladigan mayda pufakchalardir. Ko‘prik suv, chuqurlik va shu kabilar ustiga qurilgan yo‘lni anglatadi. Ko‘ppak esa xashaki it zoti.

    Garchi bir-biridan umuman yiroq ma’nolarni ifodalasa-da, ularning ildizi bir. Ko‘pik va ko‘prik so‘zlari qadimgi turkiy tilda shishmoq, ko‘tarilmoq ma’nosini anglatgan ko‘pmoq fe’lidan hosil bo‘lgan. Bu fe’l ayni shu shaklda bugungi tilimizda ham ishlatiladi: xamir ko‘pdi.

    Ko‘pik va ko‘prikning qarindoshligiga ishonish oson. Lekin ko‘ppak so‘zi o‘ylantirib qo‘yadi. Turkiy tillar etimologik lug‘atiga ko‘ra, bu so‘z ko‘p o‘zagining yumshoq, do‘mboq, ko‘pchigan, hurpaygan, paxmoq kabi ma’nolaridan o‘sib chiqqan. Ko‘ppak so‘zi qadimda yungi o‘sgan, hurpaygan itni anglatgan.

    Olimlar fikricha, ko‘p so‘zi dastlab shish, bo‘rtiq, do‘ng, uyum, to‘da kabi ma’nolarni ifodalagan. Son, miqdor jihatidan ortiqlik mazmunini keyinroq olgan.

    Vakuum va vakant

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Vakuum so‘zi lotincha vacuus – bo‘shliq so‘zidan. Atama sifatida idishga qamalgan, bosimi atmosfera bosimidan ancha past bo‘lgan gazning holatini anglatadi:

    Vakuumda eritish usulidan nozik buyumlar uchun metallar ishlab chiqarishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. (“Politexnika lug‘ati”)

    Vakuum so‘ziga asos bo‘lgan vacuus lotincha vacare – bo‘sh bo‘lmoq so‘ziga borib taqaladi. Bugungi tilda faol ishlatiladigan va bo‘sh ish o‘rnini anglatadigan vakant, vakansiya so‘zlari ham ana shu so‘zdan hosil bo‘lgan. Ular vakuum so‘zi bilan o‘zakdosh.

    Hamal, hammol va homila

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Hamal keldi – amal keldi degan maqolni eshitgan bo‘lsangiz kerak. Hamal so‘zi o‘zbekchada burj nomini yoki shamsiy yil hisobi bo‘yicha birinchi oyni anglatadi. Hamal oyi 22-martdan 21-aprelgacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi.

    O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra, hamal so‘zi arabchada ko‘p ma’noli hamala – olib keldi fe’lidan hosil bo‘lgan va qo‘zi ma’nosini anglatadi. O‘zbekchada bu ma’nosini to‘la yo‘qotgan.

    Hammol o‘zbekchada yuk tashuvchi, yukchi ma’nosida qo‘llanadi. Homila esa ona qornidagi bolani – embrionni bildiradi. Har ikki so‘z xuddi hamal kabi hamala fe’lidan yasalgan.

    Bu uch so‘z farqli ma’nolarni anglatsa-da, ularni bir-biriga majozan bog‘lash mumkin. Hamal – ayni dehqonchilik ishlari bilan shug‘ullanish, yerga urug‘ qadash mavsumi. Vaqti kelib yer xuddi homilador ayol kabi ko‘payishadi – hosil beradi. Yuk ko‘tarish ma’nosida esa homila va hammol so‘zlarini bir ipga tizsa bo‘ladi. Homilador ona bolasini to‘qqiz oy qornida ko‘tarib yuradi. Hammol esa yelkasiga yuk ortadi.

    Bloknot, nota va notarius

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Bloknot o‘zbekchaga rus tilidan kirgan, ruschaga fransuz tilidan. U yon daftarchani bildiradi.

    Nota musiqada tovushning shartli grafik belgisidir. U tovushning o‘zini ham, maxsus belgilar bilan yozilgan musiqa asari matnini ham anglatadi.

    Notarius esa yuridik hujjatlar bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis.

    Bu uch so‘z bir-biridan uzoq ma’nolarni anglatsa-da, ularning zamirida o‘zak ma’no – yozish, qayd qilish bilan aloqa saqlanib qolgan. Uchala so‘z lotincha nota – belgi, nishon, qayd so‘zidan o‘sib chiqqan.

    Nota lotincha gnoscere – bilmoq, tanimoq so‘ziga, u esa qadimgi hind-yevropa tilidagi gnō – bilmoq o‘zagiga borib taqaladi. Bu o‘zakdan agnost, gnom, diagnoz, diagnostika, prognoz kabi so‘zlar ham hosil bo‘lgan.

    Musicha, mo‘rcha va mo‘ri

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Bahrom Bafoyev “Ko‘hna so‘zlar tarixi” kitobida yozishicha, bu uch so‘zning o‘zagi bir. Fors tilida musicha mo‘s so‘ziga -cha sifat darajasini yasovchi qo‘shimcha qo‘shilishi bilan hosil qilingan. Mo‘s qora rangli jonivorni anglatgan. Musicha qoramtir rangdagi qush demakdir.

    Mo‘rcha so‘zi ham shu shaklda yasalgan. Mo‘rchadagi mo‘r mo‘s bilan bir asosli, u ham qora rangni, qoralikni ifodalaydi. Mo‘rcha qora rangli jonzot degan ma’noni anglatadi. U shevalarimizda chumoli, qumursqa ma’nolarida qo‘llanadi. Mo‘r-malaxday yopirildi iborasidagi mo‘r ham chumolini anglatadi.

    Tilimiz sandig‘idan joy olgan mo‘ri so‘zi ham mo‘r asosidan yasalgan. Mo‘ri – oshxona, pechka, o‘choq va shu kabilarning tutun chiqib ketadigan yo‘li. Mo‘rilarning ichi odatda qurum bo‘lib, qorakuyaga aylanib ketadi. Uning qora, qoralik ma’nosidagi so‘zdan hosil bo‘lgani mantiqiy asosga ega.

    Yurt, yurak va yo‘rg‘a

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Ma’nosi bir-biridan tamoman farqlanadigan bu so‘zlarning ildizi bir so‘zga – qadimgi turkiy tildagi yo‘rimoq – harakatlanmoq, yurmoq fe’liga borib taqaladi. Yurt so‘zi qadimgi turkiy tilda chodir, boshpana, qo‘nib o‘tiladigan yer ma’nosini anglatgan. “Devonu lug‘atit turk”da esa xaroba holidagi bino izlari, qo‘rg‘on va boshqalar deb izohlangan.

    O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra, yurak so‘zi ham yo‘rimoqdan hosil bo‘lgan. Turkiy tillar etimologik lug‘ati esa bu ma’lumotni shubha ostiga oladi. Bunga yurak so‘zi eskiligi, O‘rxun-Enasoy bitiklarida ham mavjudligini asos qilib keltiradi. Bu so‘z “Devonu lug‘atit turk”da ham bor. Mahmud Koshg‘ariy yuraklig, yuraklandi kabi so‘zlarni ham keltiradi. Bu so‘zlar mardlik va shijoat ma’nolarini ifodalash uchun ishlatilgan.

    Yurak so‘zi tanadagi markaziy a’zo, qalb, dil kabi ma’nolarni anglatishini bilamiz. U qardosh turkiy tillarda bu ma’nolardan tashqari ichak-chavoq, qorin, oshqozon, jigar, o‘t pufagi kabi ma’nolarda ham qo‘llanadi.

    Yo‘rg‘a so‘zi o‘zbekchada mayda qadam tashlab, tez yuradigan degan ma’noda ishlatiladi va ot yoki eshakning yurishini ifodalaydi. U juda ko‘p turkiy tillarda ayni shu ma’noda ishlatiladi.

    Chiroyli ko‘zlar va kirpi

     
    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Tipratikan shevada kirpi va kirpitikan ham deyiladi. Bu jonivor tanasining orqa va yon tomonlari tikanlar bilan qoplangan. Biror xavf sezganda boshi va oyoqlarini yig‘ib, g‘ujanak bo‘lib oladi, yum-yumaloq tikanga aylanadi.

    Xo‘sh, kirpi so‘zi nimani anglatadi? Bu sutemizuvchiga nega kirpi deb nom berilgan?

    Kirpi so‘zi ham tikan ma’nosida. So‘z tarkibidagi kir shunga dalolat qiladi. Tikan – o‘simliklarning, shuningdek, ba’zi hayvonlarning ingichka uchli, ninasimon a’zosi. Uning eng asosiy belgisi – inson tanasiga oson kirishi va azoblashi.

    Xo‘sh, chiroyli ko‘zlar bilan kirpining nima aloqasi bor? Chiroyli ko‘zning asosiy belgilaridan biri uzun kipriklardir.

    Kiprik so‘zini Mahmud Koshg‘ariy kirpik shaklida keltiradi. So‘z dastlab shunday ko‘rinishda bo‘lgan, keyinchalik fonetik o‘zgarishga uchragan. Yog‘mur yomg‘irga aylangani kabi kirpik kiprikka do‘ngan. Bu a’zo ham xuddi tikanga o‘xshash bo‘lgani uchun unga kirpik deb nom berilgan.

    She’riyatda yor kiprigi oshiq yuragiga tikandek sanchilishi tashbehi ishlatiladi. Demak, bu o‘xshatish shunchaki muqoyasa emas, uning lug‘aviy asoslari ham bor.

    11.09.2023, 15:20   Izoh (0)   22729
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    “Bir kallaqand, uch so‘m pul” — filmlardagi nodir so‘zlar, ularning maʼnosi nima?

    24.05.2023, 21:55

    Tilimizni bilamizmi: “ammamning buzog‘i”, “alifni tayoq deydi”, “yelkamning chuquri ko‘rsin” – antiqa iboralarning maʼnosi nima?

    28.06.2023, 17:51

    Bular aslida ruscha emas: rus tiliga o‘zlashgan turkiycha so‘zlar

    19.07.2023, 10:45

    Tilimizni bilamizmi: qarich, quloch, chaqirim – qadimgi o‘lchov birliklari bugungi o‘lchovda nimaga teng?

    15.08.2023, 13:13

    Tasavvur qilish qiyin: bular aslida arabcha so‘zlar

    26.08.2023, 21:57

    Tilimizni bilamizmi: abituriyent, shpargalka, imtihon – trenddagi so‘zlar dastlab qanday maʼnoga ega bo‘lgan?

    10.08.2023, 19:45
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Siberian Wellness — O‘zbekistonda 15 yil


    CHERY bilan o‘z orzungizni amalga oshiring: barcha modellar uchun boshlang‘ich to‘lov pasaytirildi! 


    OKMK 2,3 milliard dollar kredit mablag‘larini jalb qildi va 125 million dollar moliyaviy xarajatlarni iqtisod qildi


    HONOR kompaniyasi HONOR 400 Lite smartfonini taqdim etdi. Qiziq, u nimasi bilan lol qoldira oladi?


    Silk Avia Shahrisabzga ko‘proq parvoz qiladi


    Parvoz — katta shahar xarakteriga ega qulay biznes-klass turar joy


    Kapitalbank 2024-yilgi Brand Awards International mukofotiga sazovor bo‘ldi


    Ziffler‘dan katta taqdimot: yangi qiyofa, zamonaviy dizayn va aqlli maishiy texnikalar


    Moliyaviy firibgarlik: murakkab sxemalar bo‘yicha sodda tushunchalar 


    Coca-Cola 139 yillik ilhom, ajoyib kashfiyotlar, mashhur kampaniyalar va butun dunyo sevib qolgan ta’mni taqdim etmoqda 


    InfinBANK Global Money Week 2025 da ishtirok etdi


    UZCARD SHERDOR premium kartasi endi MKBANKda mavjud


    Uklonda taksi haydovchilari uchun katta tadbir o‘tkazildi!


    Moliyaviy savodxonlik maktab ostonasidan boshlanadi


    Mobiuz “MazzaFest”da yangi “Mazza” va “Mazza 2.0” tarif rejalarini taqdim etadi

     

    Tavsiya etamiz

    “Ular o‘z vatani mustaqil bo‘lishi uchun kurashgan edi” — Turkiston legionining ayanchli tarixi

    8 may, 15:09

    Rashidov, gazli ichimliklar zavodi, Qizil maydon. 9-may — Toshkent tarixidan fotolavhalar

    7 may, 14:40

    Fazoviy poyganing boshlanishi — Gagarinning parvozi yolg‘on bo‘lganmi?

    6 may, 18:00
    Audio Icon

    “Qurolli qushchalar”. O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan dronlar haqida

    5 may, 21:10
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Kim Kardashyan, Maykl Jordan va ota-onasi bilan uzoq vaqt birga yashagan boshqa mashhurlar

    Shou-biznes | 9 may, 12:43

    Jizzaxda paleolit va neolit davrlariga oid yangi arxeologik maskanlar aniqlandi

    O‘zbekiston | 9 may, 12:13

    Jizzaxda fuqaroni Meksika orqali AQSHga jo‘natmoqchi bo‘lgan shaxs ushlandi

    O‘zbekiston | 9 may, 11:16

    Ikkita viloyatda jami 411 mln so‘mlik gaz va “svet”dan noqonuniy foydalanilgani aniqlandi

    O‘zbekiston | 9 may, 10:35

    Jizzaxda IIO xodimlari fuqaroni kaltaklagani aytilgan xabarlarga izoh berildi

    O‘zbekiston | 9 may, 10:07

    O‘zbekistonda 10-may kuni qanday ob-havo bo‘lishi maʼlum qilindi

    O‘zbekiston | 9 may, 09:56

    Oston O‘runovning goli “Persepolis”ga g‘alaba olib keldi (video)

    Sport | 9 may, 08:58

    Toshkentdan Laxorga uchadigan reyslar bekor qilindi

    O‘zbekiston | 9 may, 08:44
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.