Odam yettinchi avlodida begonaga aylanadi degan gap bor. Chunki avlodlar ko‘payib, bir-biridan uzoqlashib borgani sari o‘zaro qarindosh-urug‘lik ham bilinmaydigan darajaga yetadi. Bu hol so‘zlar bilan ham yuz beradi. Bitta asosdan paydo bo‘lgan, bir ildizdan o‘sib chiqqan so‘zlar bora-bora begonalashadi, bir-biridan uzoq ma’nolarni ifodalay boshlaydi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning ba’zilarini sharhlaydi.

Namoz va namaste

 

Namoz so‘zi o‘zbekchaga forschadan kirgan. Musulmonlar kuniga besh mahal bajaradigan ibodatni anglatadi. Uning arabchasi salot, o‘zbekchasi yukunchdir.

Namoz o‘rta fors tilida hurmat ko‘rsatish, egilish, duo ma’nolarida qo‘llangan. Olimlar fikricha, u qadimgi hind-yevropa tillaridagi nemos – qurbonlik (joyi), ibodat so‘ziga borib taqaladi. Islom dini Fors yerlarida ham yoyilgach, bu qadimgi so‘z musulmoncha ibodat uchun ishlatila boshlagan.

Hind kinolarida qahramonlar qo‘l kaftlarini bir-biriga jipslashtirib salom berganini ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. Hindlar salomlashish uchun namaste so‘zini ishlatadi. Bu so‘z sanskritchadan kelib chiqqan. Sanskrit tilida namas ta’zim ma’nosini bildiradi. Namaste senga ta’zim, senga hurmat ko‘rsataman degan ma’nodadir.

Forscha namoz va sanskritcha namas ayni bir o‘zakdandir. Bu ikki so‘zning yo‘llari ayro tushgach, bir-biridan juda uzoqlashib ketgan va qarindosh ekani sezilmaydigan darajaga yetgan.

Xarita, karta va karton

 

Xarita so‘zi o‘zbekchaga arab tilidan o‘zlashgan. Uning rus tili orqali kirgan shakli ham bor – karta. Har ikki so‘z obyektlarning shartli tasvirini anglatadi. Karta o‘zbekchada boshqa ma’noga ham ega: o‘yin qog‘ozlari dastasi va ular vositasida bo‘ladigan o‘yin. Bu so‘zning o‘zbekchalashgan shakli – qarta.

Karton so‘zi maxsus ishlangan qalin, qattiq qog‘ozni anglatadi.

Bu so‘zlarning bari lotincha charta so‘zidan hosil bo‘lgan. Uning ildizi yunoncha chartiaga borib taqaladi. Chartia esa chartēs so‘zining kichraytirish-erkalash shakli bo‘lib, papirus qog‘ozi, varaq degan ma’noni anglatadi.

E’tibor bergan bo‘lsangiz, bu so‘zlar bir-biridan uzoqlashib ketgan bo‘lsa-da, o‘zida dastlabki ma’no zarralarini saqlab qolgan. Ularning hammasi qog‘oz, varaq ma’nosi bilan ma’lum darajada bog‘langan.

Ko‘pik, ko‘prik va ko‘ppak

 

Bu uch so‘zning qarindoshlik belgilari birinchi bo‘g‘inda saqlanib qolgan. Ko‘pik suyuqliklarda hosil bo‘ladigan mayda pufakchalardir. Ko‘prik suv, chuqurlik va shu kabilar ustiga qurilgan yo‘lni anglatadi. Ko‘ppak esa xashaki it zoti.

Garchi bir-biridan umuman yiroq ma’nolarni ifodalasa-da, ularning ildizi bir. Ko‘pik va ko‘prik so‘zlari qadimgi turkiy tilda shishmoq, ko‘tarilmoq ma’nosini anglatgan ko‘pmoq fe’lidan hosil bo‘lgan. Bu fe’l ayni shu shaklda bugungi tilimizda ham ishlatiladi: xamir ko‘pdi.

Ko‘pik va ko‘prikning qarindoshligiga ishonish oson. Lekin ko‘ppak so‘zi o‘ylantirib qo‘yadi. Turkiy tillar etimologik lug‘atiga ko‘ra, bu so‘z ko‘p o‘zagining yumshoq, do‘mboq, ko‘pchigan, hurpaygan, paxmoq kabi ma’nolaridan o‘sib chiqqan. Ko‘ppak so‘zi qadimda yungi o‘sgan, hurpaygan itni anglatgan.

Olimlar fikricha, ko‘p so‘zi dastlab shish, bo‘rtiq, do‘ng, uyum, to‘da kabi ma’nolarni ifodalagan. Son, miqdor jihatidan ortiqlik mazmunini keyinroq olgan.

Vakuum va vakant

 

Vakuum so‘zi lotincha vacuus – bo‘shliq so‘zidan. Atama sifatida idishga qamalgan, bosimi atmosfera bosimidan ancha past bo‘lgan gazning holatini anglatadi:

Vakuumda eritish usulidan nozik buyumlar uchun metallar ishlab chiqarishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. (“Politexnika lug‘ati”)

Vakuum so‘ziga asos bo‘lgan vacuus lotincha vacare – bo‘sh bo‘lmoq so‘ziga borib taqaladi. Bugungi tilda faol ishlatiladigan va bo‘sh ish o‘rnini anglatadigan vakant, vakansiya so‘zlari ham ana shu so‘zdan hosil bo‘lgan. Ular vakuum so‘zi bilan o‘zakdosh.

Hamal, hammol va homila

 

Hamal keldi – amal keldi degan maqolni eshitgan bo‘lsangiz kerak. Hamal so‘zi o‘zbekchada burj nomini yoki shamsiy yil hisobi bo‘yicha birinchi oyni anglatadi. Hamal oyi 22-martdan 21-aprelgacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi.

O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra, hamal so‘zi arabchada ko‘p ma’noli hamala – olib keldi fe’lidan hosil bo‘lgan va qo‘zi ma’nosini anglatadi. O‘zbekchada bu ma’nosini to‘la yo‘qotgan.

Hammol o‘zbekchada yuk tashuvchi, yukchi ma’nosida qo‘llanadi. Homila esa ona qornidagi bolani – embrionni bildiradi. Har ikki so‘z xuddi hamal kabi hamala fe’lidan yasalgan.

Bu uch so‘z farqli ma’nolarni anglatsa-da, ularni bir-biriga majozan bog‘lash mumkin. Hamal – ayni dehqonchilik ishlari bilan shug‘ullanish, yerga urug‘ qadash mavsumi. Vaqti kelib yer xuddi homilador ayol kabi ko‘payishadi – hosil beradi. Yuk ko‘tarish ma’nosida esa homila va hammol so‘zlarini bir ipga tizsa bo‘ladi. Homilador ona bolasini to‘qqiz oy qornida ko‘tarib yuradi. Hammol esa yelkasiga yuk ortadi.

Bloknot, nota va notarius

 

Bloknot o‘zbekchaga rus tilidan kirgan, ruschaga fransuz tilidan. U yon daftarchani bildiradi.

Nota musiqada tovushning shartli grafik belgisidir. U tovushning o‘zini ham, maxsus belgilar bilan yozilgan musiqa asari matnini ham anglatadi.

Notarius esa yuridik hujjatlar bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis.

Bu uch so‘z bir-biridan uzoq ma’nolarni anglatsa-da, ularning zamirida o‘zak ma’no – yozish, qayd qilish bilan aloqa saqlanib qolgan. Uchala so‘z lotincha nota – belgi, nishon, qayd so‘zidan o‘sib chiqqan.

Nota lotincha gnoscere – bilmoq, tanimoq so‘ziga, u esa qadimgi hind-yevropa tilidagi gnō – bilmoq o‘zagiga borib taqaladi. Bu o‘zakdan agnost, gnom, diagnoz, diagnostika, prognoz kabi so‘zlar ham hosil bo‘lgan.

Musicha, mo‘rcha va mo‘ri

 

Bahrom Bafoyev “Ko‘hna so‘zlar tarixi” kitobida yozishicha, bu uch so‘zning o‘zagi bir. Fors tilida musicha mo‘s so‘ziga -cha sifat darajasini yasovchi qo‘shimcha qo‘shilishi bilan hosil qilingan. Mo‘s qora rangli jonivorni anglatgan. Musicha qoramtir rangdagi qush demakdir.

Mo‘rcha so‘zi ham shu shaklda yasalgan. Mo‘rchadagi mo‘r mo‘s bilan bir asosli, u ham qora rangni, qoralikni ifodalaydi. Mo‘rcha qora rangli jonzot degan ma’noni anglatadi. U shevalarimizda chumoli, qumursqa ma’nolarida qo‘llanadi. Mo‘r-malaxday yopirildi iborasidagi mo‘r ham chumolini anglatadi.

Tilimiz sandig‘idan joy olgan mo‘ri so‘zi ham mo‘r asosidan yasalgan. Mo‘ri – oshxona, pechka, o‘choq va shu kabilarning tutun chiqib ketadigan yo‘li. Mo‘rilarning ichi odatda qurum bo‘lib, qorakuyaga aylanib ketadi. Uning qora, qoralik ma’nosidagi so‘zdan hosil bo‘lgani mantiqiy asosga ega.

Yurt, yurak va yo‘rg‘a

 

Ma’nosi bir-biridan tamoman farqlanadigan bu so‘zlarning ildizi bir so‘zga – qadimgi turkiy tildagi yo‘rimoq – harakatlanmoq, yurmoq fe’liga borib taqaladi. Yurt so‘zi qadimgi turkiy tilda chodir, boshpana, qo‘nib o‘tiladigan yer ma’nosini anglatgan. “Devonu lug‘atit turk”da esa xaroba holidagi bino izlari, qo‘rg‘on va boshqalar deb izohlangan.

O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra, yurak so‘zi ham yo‘rimoqdan hosil bo‘lgan. Turkiy tillar etimologik lug‘ati esa bu ma’lumotni shubha ostiga oladi. Bunga yurak so‘zi eskiligi, O‘rxun-Enasoy bitiklarida ham mavjudligini asos qilib keltiradi. Bu so‘z “Devonu lug‘atit turk”da ham bor. Mahmud Koshg‘ariy yuraklig, yuraklandi kabi so‘zlarni ham keltiradi. Bu so‘zlar mardlik va shijoat ma’nolarini ifodalash uchun ishlatilgan.

Yurak so‘zi tanadagi markaziy a’zo, qalb, dil kabi ma’nolarni anglatishini bilamiz. U qardosh turkiy tillarda bu ma’nolardan tashqari ichak-chavoq, qorin, oshqozon, jigar, o‘t pufagi kabi ma’nolarda ham qo‘llanadi.

Yo‘rg‘a so‘zi o‘zbekchada mayda qadam tashlab, tez yuradigan degan ma’noda ishlatiladi va ot yoki eshakning yurishini ifodalaydi. U juda ko‘p turkiy tillarda ayni shu ma’noda ishlatiladi.

Chiroyli ko‘zlar va kirpi

 

Tipratikan shevada kirpi va kirpitikan ham deyiladi. Bu jonivor tanasining orqa va yon tomonlari tikanlar bilan qoplangan. Biror xavf sezganda boshi va oyoqlarini yig‘ib, g‘ujanak bo‘lib oladi, yum-yumaloq tikanga aylanadi.

Xo‘sh, kirpi so‘zi nimani anglatadi? Bu sutemizuvchiga nega kirpi deb nom berilgan?

Kirpi so‘zi ham tikan ma’nosida. So‘z tarkibidagi kir shunga dalolat qiladi. Tikan – o‘simliklarning, shuningdek, ba’zi hayvonlarning ingichka uchli, ninasimon a’zosi. Uning eng asosiy belgisi – inson tanasiga oson kirishi va azoblashi.

Xo‘sh, chiroyli ko‘zlar bilan kirpining nima aloqasi bor? Chiroyli ko‘zning asosiy belgilaridan biri uzun kipriklardir.

Kiprik so‘zini Mahmud Koshg‘ariy kirpik shaklida keltiradi. So‘z dastlab shunday ko‘rinishda bo‘lgan, keyinchalik fonetik o‘zgarishga uchragan. Yog‘mur yomg‘irga aylangani kabi kirpik kiprikka do‘ngan. Bu a’zo ham xuddi tikanga o‘xshash bo‘lgani uchun unga kirpik deb nom berilgan.

She’riyatda yor kiprigi oshiq yuragiga tikandek sanchilishi tashbehi ishlatiladi. Demak, bu o‘xshatish shunchaki muqoyasa emas, uning lug‘aviy asoslari ham bor.