Ўзбекистонда электрон тижорат бозорининг трансформацияси кенг тус олмоқда. Чунончи “Уretail.уз” маълумотларига кўра, 2022 йил якунлари бўйича, мамлакатда интернетдан фаол фойдаланувчилар 9,6 млн бўлган ҳолда бозор ҳажми $1048,9 ни ташкил қилди, бунда ўртача чек $2,36 га тенг бўлди.

“Статиста” прогнозларга кўра, Ўзбекистон “э-cоммерcе” бозори ажойиб ўсиш суръатларини намоён этади ва бозор ҳажми 2023 йилдаёқ $1567 млн га етади. Яқин беш йилга ўртача йиллик ўсиш суръатлари 13,93 фоиз деб баҳоланмоқда, бунинг натижасида 2027 йилга келиб бозорнинг прогноз қилинаётган ҳажми $2640 млн, фойдаланувчилар сони тақрибан 15,9 млн кишига етади, бунда фойдаланувчилар кириб бориши 2023 йилдаги 38,0% дан 2027 йилга бориб 42,9% га ўсади, бир фойдаланувчидан ўртача чек эса, қарийб $117,2 ни ташкил қилади.

Ушбу рақамлар республиканинг умумий ривожланиш статистикасига тўлиқ мос келади. Чунончи Ўзбекистонда 2012 йилдан бошлаб ўртача йиллик иқтисодий ўсиш суръатлари 5,9% ни ташкил қилди. Минтақанинг энг аҳолиси зич мамлакати саналадиган Ўзбекистон аҳолисининг сони кейинги 20 йилда 42% га ошди, ЯИМ эса 4 баробарга кенгайди (фақат 2022- йилнинг ўзида ЯИМ ўсиши 5,7% ни ташкил қилди).

Ҳозирда Ўзбекистон аҳолисининг 60% дан кўпроғи ёшлар, улар том маънода қўлларида смартфон билан катта бўлдилар ва хизмат ҳамда товарларни онлайн буюртириш бўйича кўникмага эгалар. Интернетнинг чуқур кириб борганлиги (55% дан юқори),  шунингдек пандемия чекловлари даврида шаклланган харидларни онлайн амалга ошириш борасидаги қатъий одат бунда асосий рол ўйнайди.

Ва ниҳоят, электрон тижорат ривожланиши республика ҳукумати томонидан изчил қўллаб-қувватлаб келинмоқда. Хусусан, 2022 йил 31 декабрда кучга кирган “Электрон тижорат тўғрисида”ги қонуннинг янги талқини электрон тижорат, унинг субъектлари ва рақамли маҳсулотлар ҳамда хизматларнинг турли тоифаларига аниқ таъриф беради. Ҳужжат олди-сотдининг масофавий характерини, “э-cоммерcе” бозорининг барча иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини қатъий белгилайди, бу мазкур соҳа ривожланишининг шаффоф ва барқарор характерини таъминлайди.

Тўловга қобил аҳоли томонидан онлайн харидларга ишонч ва талаб ўсиб бориши фонида онлайн-иштирокчилар ўз майдонларини ривожлантирмоқдалар. Рақобат ўсмоқда, у билан бирга тобора талабчан ва зийрак бўлиб бораётган мижоз садоқати учун кураш фаол авж олмоқда. Бу, айниқса, товарларни етказиб бериш тезлигига тегишли: чунончи, озиқ-овқат чакана бозорида ва умумий овқатланишда соат ва дақиқаларнинг қадри ошиб бормоқда.

Шу тариқа электрон тижорат сегментининг жўшқин ривожланиши яқинроқдаги омбордан якуний харидоргача бўлган барча “охирги мил” етказмалар логистик амалиётлари учун чақириққа айланмоқда, бунда энг муҳим рақобат афзалликлари тезлик ва сифат бўлмоқда.

Етказиб беришдаги мураккаб занжирлар қисқариши

Онлайн-харидлар етказиб берилишининг фойдаланувчи учун қулай шакллари ривожланиши буюртмаларни олиш пунктлари (БОП), постаматлар ва “эшиккача” курерлик етказиб бериш вариантларининг кескин кўпайишига олиб келди. Ҳар йили БОП ва постаматлар сони каррасига ошмоқда ва ҳозирча  – ҳар қалай, яқин бир неча йилда – бозор тўйиниши тўғрисида гапиришга эрта.

Ҳозирдаёқ “э-cоммерcе” бозори иштирокчилари курерлик етказиб берилиши ва автотранспортга салмоқли талабни шакллантиряпти, бунинг баробарида якуний етказишгача товарлар сақланадиган омборхоналар ва тақсимот марказларига талаб ўсмоқда. НФ Group баҳолашига кўра, Марказий Осиёнинг аксарият мамлакатларида омборхона кўчмас мулкининг ижара қиймати кескин ошиб боряпти, бу бозорда майдонлар танқислиги мавжудлигини билвосита тасдиқлайди.

Етказиб беришни ташкил этиш модели қандай бўлмасин, “э-cоммерcе” бозори учун буюртмалар ҳаракатланишининг мослашувчанлиги ва шаффофлигини таъминлаш энг муҳим нуқта бўлади. Бундай имкониятлар узоқ йўналишларда ишлаш бўйича салмоқли тажрибага эга, биринчилардан бўлиб рақамли сервисларни ўзлаштирган логистика операторларининг замонавий технологик АТ-платформаларида мавжуд. 

Логистикани автоматлаштириш афзалликлари

Логистик АТ-платформалар бугунги кунда ягона дарча режимида турли амалиётларни автоматлаштириш имконини берувчи рақамли сервислар экотизимини ўзида ифодалайди. Улар, жумладан, қуйидагиларни ўз ичига олади:

●    Юк габарити, ҳажми ва миқдори, етказиб бериш манзили, муддатларга талаблар ва бошқа мезонлар инобатга олинган ҳолда буюртмаларни тақсимлаш ва йўналишни белгилаш;
●    Реал вақт режимида етказиб беришни мониторинг ва назорат қилиш;
●    Диспетчер, ҳайдовчи/курер ва буюртмачи ўртасидаги коммуникация;
●    Ҳисоботлар ва бизнес-таҳлил тузиш.

Юк етказиб берилиши жараёнининг барча иштирокчилари ўртасидаги ўзаро алоқа уларнинг ҳар бири учун, зарур ҳолларда етказиб бериш мақомига ўзгартиришлар киритиш имконияти билан, ўз бизнес-жараёнларини амалга оширишга керакли барча ахборотдан тўлақонли фойдаланишни таъминлайди.

Чунончи ҳайдовчи ёки курер мобил иловада буюртма ҳақидаги барча маълумотларни кўради, у ерда бажарилган вазифаларни белгилаши ёки диспетчер ҳамда харидор билан ўзаро алоқада бўлиши мумкин. Юк қабул қилувчи автоматик равишда етказиб бериш муддатлари ҳақида хабар олади ва жараённинг ҳар бир иштирокчиси ҳар бир рейс якунлангач, онлайн-ҳисобот билан танишиши мумкин.

Ягона платформа доирасида буюртма олишдан то иш бажарилгани ҳақидаги ҳисоботгача бўлган етказиб беришнинг бутун циклини ташкил этиш майда амалиётлар сонини сезиларли даражада қисқартириш, “инсон омили” таъсирини камайтириш ва барча жараёнларни янада шаффофроқ бажаришни таъминлаш имконини беради.

Замонавий рақамли логистик АТ-платформалар сунъий интеллект технологияси ёрдамида инновацион қайта қурилиш босқичини бошдан ўтказмоқда. Машина таълими алгоритмлари ижрочиларнинг ишончлилигини текшириш ёки ташишнинг адолатли бозор нархини белгилаш каби мураккаб ва меҳнатталаб амалиётларни ҳам автоматлаштиришга имконият яратади.

“Охирги миля”ни автоматлаштириш 

“Охирги миля” логистика амалиётларини автоматлаштириш яқин йилларда “э-cоммерcе” бозорининг барча иштирокчилари учун ривожланишнинг асосий устувор жиҳати бўлиши мумкин", - дейди Халқаро “АТИ.СУ юк ташишлар биржаси”нинг Ўзбекистондаги ваколатхонаси директори Фарид Воҳидов.

Логистик операторлар кенг қўллайдиган логистик АТ-платформалардан электрон тижорат ва ички етказиб бериш вазифалари соҳасида фойдаланиш учун қўллаш мумкин. Татбиқнинг "булутли" модели ва мазкур хизматлар провайдерларидан сервис хизмат кўрсатилиши туфайли, “э-cоммерcе” сектори компанияларидан етказиб беришнинг оптималлаштирилган ва рақобатбардош “охирги мил” етказиб берилишини ташкил этиш учун қимматбаҳо АТ-инфратузилма ва катта ҳақ тўланадиган АТ-мутахассисларга эга бўлиш талаб қилинмайди. 

Мордор Intelligence таҳлилчиларининг фикрларига кўра, жаҳон рақамли логистика бозори 2020-2025 йиллар мобайнида ўртача йилига 7,89% га ўсиб боради, бунда логистик компанияларга бизнес-жараёнларни рақамлаштиришда харажатларни қисқартириш имконини берувчи ўсиш драйверларидан бири бутун етказиб бериш занжири бўйлаб биргаликда ишлашни таъминловчи "булутли" ечимлар бўлади.

Ҳозирдаёқ кескин ўсиш босқичига ўтган Ўзбекистондаги “э-cоммерcе” бозори учун барча жараёнларга рақамли логистика технологияларини татбиқ этишни, ҳеч бир муболағасиз, тенги йўқ тренд деб аташ мумкин.