Ҳашаматли самолёт, қиммат меҳмонхоналар ва расман авлиёлик. “Қашшоқлар эмас, қашшоқликнинг дўсти” бўлган Тереза онанинг саволларга бой умри

Келиб чиқиши албан, асл исми Агнес Гондже Бояджиу бўлган Тереза она 1910 йилда Македония пойтахти Скопеда таваллуд топган бўлса-да, Ҳиндистоннинг Калкутта шаҳрида кўп вақт мобайнида фаолият юритиб келди. У ерда хайрия миссиясига асос солиб, умрининг охирига қадар яшади.

Ўттиз беш йиллик хайрия ишлари давомида жами 28 та халқаро мукофотга сазовор бўлди, Буюк Британиянинг рицарлик унвони билан тақдирланди, тинчлик бўйича Нобел мукофоти соҳибасига айланди. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида Тереза онанинг саволларга бой умри ҳақида ҳикоя қилади.

“Қалб чақируви”

Агнеснинг отаси (келиб чиқиши арман) бадавлат одам бўлиб, йирик қурилиш компаниясига эга эди. Бундан ташқари, дори-дармон сотиш билан ҳам шуғулланарди. Онаси албаниялик Дранафиле эса ўзини ибодатга бағишлаган аёллардан бўлган. Дранафиле болалари билан тез-тез муҳтожлар олдига бориб турар, баъзиларини кечки овқатга таклиф қилар эди. Ёш Агнес онаси унга айтган насиҳатини сира эсдан чиқармайди: “Қуёшим, ниманидир биров билан баҳам кўрмагунча, ундан бир луқма ҳам ема!”.

Хонадонга жуда кўплаб номаълум, афти-ангори хароб аҳволда бўлган нотаниш одамлар келар, Агнес онасидан улар кимлигини сўраганида онаси: “Баъзилари қариндошларимиз... Лекин аслида ҳаммаси ўзимизникилар”, — деб жавоб берарди.

Кунларнинг бирида 18 ёшли Агнес нотаниш руҳоний Ҳиндистондан келган миссионерларнинг мамлакатдаги қашшоқлик ва касаллик хусусида битган мактубларини ўқиб бераётганини эшитади. Шундан сўнг у Ҳиндистонга бориб, камбағалларга ғамхўрлик қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. 1928 йилда Агнес ниҳоят роҳиба бўлишга қарор қилади ва Ирландияга “Лоретонинг ирланд ҳамширалари” католик черковига жўнаб кетади. Кейинчалик ўз хотираларида у тарафларга “қалб чақируви” чорлаганини айтган. У ерда Агнес ХIX асрда яшаб ўтган авлиё Тереза Лизе шарафига Мария Тереза исмини олади. 

Кўп вақт ўтмай орден (ташкилот) Тереза онани Ҳиндистоннинг Калкутта шаҳрига, монастир қошидаги Муқаддас Мария мактабида камбағал бенгал оилаларининг қизларини ўқитиш учун жўнатади. Бир неча йил ўтгач, худди шу ерда аёл ўзининг бузиб бўлмас ваъдасини беради ва ўзи таъкидлаганидек абадий “Исонинг рафиқаси” бўлишга онт ичади. Маҳаллий роҳибаларнинг одатига биноан, охирги қасамёддан сўнг, у “она” унвонини олади. Йигирма йил ўтгач эса орден Терезани мактабни тарк этишига рухсат беради, бу эса уни харобазорларда кўпроқ вақт ўтказиш, Калкуттадаги ночор ҳамда бемор одамларга ёрдам бериш имкониятини тақдим этади.

“Бу — Тереза она!”

Ўн йил ўтгач, яъни 1964 йилда Рим папаси Павел VI фармон чиқаради, унга кўра Тереза она хайрия миссияси бутун дунёда амал қилиш ҳуқуқини қўлга киритади. Шундан сўнг аёлнинг хайрия миссияси Ҳиндистондан ташқари яна юзлаб мамлакатларни қамраб олади. У ерларда ўзларининг касалхоналари, бошпаналари, раҳм-шафқат уйлари ҳамда монастир ва ибодатхоналар қошида мактабларини яратишади. Кўплар давлат арбоблари, сиёсатчилар, тадбиркорлар, дин пешволари ва халқаро ташкилотлар орден ривожига катта миқдорда хайрия қилади.

1969 йилда BBC журналисти Малколм Маггериж она Тереза ҳақида ҳужжатли фильм суратга олиш учун Калкуттага боради. Материал Британия каналида эфирга узатилгандан сўнг, роҳиба ва унинг ордени бутун дунёда шуҳрат топади. Маггерижнинг таъкидлашича, фильм суратга олиш майдончасида мўжиза содир бўлган: ёруғлик йўқлиги сабабли суратга олиш ноқулай бўлган раҳм-шафқат уйида тўсатдан “илоҳий нур” пайдо бўлади.

Кейинчалик оператор Кен Макмиллан улар Kodak’нинг янги, тунги кадрларни тиниқлаштира оладиган махсус плёнкаси билан суратга олишаётганини, ҳар битта бурчакни ёруғ қилиб тасвирга тушираётгани учун аслида Kodak’ка тасанно айтиш кераклигини тушунтирмоқчи бўлганида, олд қаторда ўтирган Малколм унга ўқрайиб қарайди ва шундай дейди: “Бу илоҳий нур! Тереза она!”

Роҳиба умри давомида жуда кўплаб саёҳатларни амалга оширди. Газета ва телеканаллар унинг Нью-Йоркка сафари, у ерда илк хайрия уйини очгани, Ливандаги яширин миссияси, у ерга насроний ва мусулмон болаларига ёрдам бериш учун боргани, БМТ Бош ассамблеясининг 40 йиллигидаги нутқи, АҚШда ОИTС касалига чалинган беморлар учун очилган клиникалари ҳақида тўхтовсиз оммага маълумот узатарди. Ўттиз беш йиллик хайрия ишларида Тереза она 28 та мукофотга сазовор бўлди. Улар орасида диний хизматлари учун медаллар, Ҳиндистоннинг олий давлат мукофотлари, бир қанча мамлакатларда фахрий фуқаролик, Буюк Британиядаги рицарлик унвони ва АҚШнинг энг олий фуқаролик мукофоти ҳам бор. 

1979 йилда Тереза онанинг тинчлик бўйича Нобел мукофотига сазовор бўлиши эса ҳақиқатан ақл бовар қилмас ҳодиса бўлди. Бўйи бир ярим метрлик, вазни 45 килограмм бўлган, камдан кам интервью берадиган ва кўпинча букчайиб, қўлларини ибодат қилаётган одамникидек қовуштириб юрадиган бу аёлнинг хокисор қиёфаси миллионлар кўнглига ёруғлик олиб кирди.

2016 йил 4 сентябрь куни эса Тереза она Рим папаси Франсиск томонидан авлиё деб эълон қилинди. Унинг авлиёлигини расмийлаштиришга бағишланган тантанали маросим Ватиканда, авлиё Пётр майдонида бўлиб ўтди.

Тереза онанинг оналарга хос бўлмаган “қилиқлари”

Аксарият одамлар Тереза она касаллар ҳамда бечораларга ёрдам берган, уларни бошпана, даволаш ва озиқ-овқат билан таъминлаш орқали азоб-уқубатларини енгиллаштирган деб ўйлаган, бу хато ва бу қарашнинг нотўғри эканига бир қанча далиллар бор. Роҳиба ўлим ва азобга алоҳида нуқтаи назар билан қараган: у оғриқлардан фориғ бўлишни эмас, аксинча улар орқали шифо топиш кераклигини, бу азоб-уқубатлар Масиҳнинг олийжаноб азоблари олдида ҳеч нарса эмаслигини таъкидлаган ва оғриқ қолдирувчи ҳар қандай антибиотик воситаларга қаршилик қилган: “Касалманднинг хочдаги Исо каби азоб чекишида гўзал неъмат бор. Дунё азоб-уқубатлардан кўп хулоса чиқаради. Кучли оғриқ Исо сизни пешонангиздан ўпаётганини англатади”.

Тереза онанинг асосий хайрия ишлари умри поёнига етаётган касаллар учун уйлар бўлиб, у ерда беморлар ўзларининг сўнгги кунларини ўтказарди. Хайрия миссияларида фаол қатнашган собиқ кўнгилли, ёзувчи Мери Лоудон у ердаги ҳолатни шундай тасвирлайди: “Ўзимни нацистлар конслагерига тушиб қолгандек ҳис қилдим: барча беморларнинг сочлари йўқ, тақир, креслолар йўқ, борлари ҳам чириб кетган, фақат Биринчи жаҳон урушидаги каби йиғма тўшаклар бор эди. Боғ, ҳовли йўқ, умуман ҳеч нарса йўқ эди. Ва шунда мен ўйладим: ‘Бу нима? Иккита исқирт хона. Бирида 50 дан 60 нафаргача эркаклар, иккинчисида ҳам худди шундай миқдордаги аёллар бор. Ҳамма ўляпти. Уларга деярли тиббий ёрдам кўрсатилмаяпти. Шўринг қурғурлар, аспириндан бошқа оғриқ қолдирувчи дори қабул қилмаган’”.

Британиялик ёзувчи ва ҳинд шифокори Аруп Чаттержининг ёзишича, вафот этаётганлар учун уйларда малакали шифокорлар етарли бўлмаган (балки умуман бўлмагандир) ҳамда касалларга ғамхўрлик кўпинча бирорта тиббий маълумотга эга бўлмаган ишчиларга тушган. Бу уйларда яшаган 300 дан ортиқ калкутталик қашшоқлар кун давомида нон урвоғи ҳам олмаган, озиқ-овқат карталари кўпинча фақат насронийларда бўлган, бошқа дин вакиллари эса рўйхатнинг энг охирида турган.

Беморлар бир хонада бир-бирининг олдида ҳожат чиқарган. Уларнинг кўпчилигига қариндошлари билан учрашиш тақиқланган, баъзи болалар эса каравотга боғлаб ташланган.

Собиқ кўнгиллиларнинг бири доктор Чаттержига айтишича, ходимлар касалларга 10 ёки 20 йил олдин ишлаб чиқарилган дори-дармонларни берган ва нажас теккан кўрпаларини идиш чайиладиган раковинада ювишган.

Сифатсиз озиқ-овқат, гигиена қоидаларига мутлақо риоя қилмаслик ва барча беморлар учун умумий игналардан фойдаланиш янги касалликлар ҳамда хавфли инфекцияларни қўзғатган. Лаудон шундай дейди: “Томизгичлар етарли эмас эди, игналар қайта-қайта ишлатилган. Мен баъзи роҳибалар уларни совуқ сув бир чайқаб олишаётганини кўрдим. Уларнинг биридан нима қиляпсан, деб сўраганимда, нима қилардим, ювяпман, деди. Ҳа, лекин уни камида стериллаш ёки бошқа тоза игнадан фойдаланиш кераклигини билмайсанми?, деб сўрадим. ‘Биламан, лекин бу керак эмас. Бизда бунга вақт йўқ’ — жавоб берди у.”

“Қашшоқларнинг эмас, қашшоқликнинг дўсти эди…”

Тереза онанинг фаолияти бир неча бор танқидларга учраган — у беморлар учун бошпаналар малакали тиббий ёрдамларни кўрсатмаётгани, муҳтожларни қўллаб-қувватлаш фондига келиб тушаётган маблағлар бошқа мақсадларга сарфланаётгани бўйича айбланган. Инглиз журналисти Кристофер Хитченс “Тереза она қашшоқларнинг эмас, қашшоқликнинг дўсти эди”, деганди. 

Қашшоқлар учун қилинадиган энг яхши савоб уларни кўчадан олиб чиқиш деб ҳисоблашган. Орденнинг роҳибалари уларнинг ҳаётга бўлган муносабатини ўзгартиришга ҳаракат қилмаган, уларга янги имкониятлар излашга умид бермаган, ҳеч ким қашшоқлик ва касалликларга қарши курашиш йўлини ахтармаган. Жирканч касалхоналар ва қуруқ савлатдан иборат уйлар бечора одамлар учун биринчи ва охирги бошпана бўлиб, у ерда улар ё шифо топиб, оёққа туриб кетишган, ёки оғир касалликнинг азобига чидолмай ўлиб кетган. Тереза онага иккала ҳолат ҳам бирдек маъқулдек эди.

Мери Лоудон шундай хотирлайди: “Биринчи куни аёллар бўлимидаги ишни тугатгандан сўнг, мен уч-тўрт кунлик умри қолган 15 ёшли болага қараётган йигитимни кутдим. У ерда ишлаётган бир америкалик шифокор менга бу болани даволашга чин дилдан ҳаракат қилаётганини айтди. Ўткир буйрак касаллиги болани ҳолдан тойдирган, антибиотикларни қабул қилмагани учун аҳвол янада ёмонлашган ва ҳозир бирдан бир чора операция эди. У (шифокор) ҳеч нима қилолмади. Айнан шундай ҳолат аксарият беморлар билан содир бўлди.

Шифокор айтди: “Уни барибир касалхонага олиб боришмайди”. Мен нега, деб сўрадим: “Бунинг учун такси чақириб, уни энг яқин шифохонага олиб бориш кифоя”. У жавоб берди: ‘Улар бундай қилмайди. Агар буни биттаси учун қилсалар, қолганларини ҳам касалхонага ётқизишларига тўғри келади’. Аммо болакай эндигина ўн беш ёшда эди…”

Нобел мукофотидаги нутқида Тереза она шундай дейди: “Бугунги кунда дунё учун асосий хавф, оғриқ — туғилмаган бегуноҳ боланинг аччиқ йиғисидир. Агар она ўз фарзандини, жигарбандини ўлдиришга қодир экан, унда бизга нима қолади? Бир-биримизни ўлдиришми?!”

1992 йилда очиқ йиғилишда Тереза она тингловчиларга қарата хитоб қилади: “Келинглар, Биби Марям яхши кўрадиган Ирландияда бошқа абортга йўл қўймаслигимизга ўзимизга ўзимиз ваъда берайлик”. Бундан ташқари, роҳиба ОITСни “нотўғри жинсий хулқ-атворга жавобан адолатли ҳукм” деб атаган ва бу касалликни тавқи лаънат деб ҳисоблаган.

Ҳиндистон ва бошқа Осиё мамлакатлари аҳолисининг Тереза онага нисбатан ҳурмати ошишда давом этарди. “Унинг Ғарб маданиятидаги беқиёс ўрни уни Шарқда эъзозланишига замин яратди, ҳиндлар наздида у янада муқаддаслашди.

Тереза она дунёнинг ўнлаб давлатлари руҳонийлари, раҳбарлари билан яхши муносабат ўрнатган эди. У АҚШ президенти Роналд Рейган ва унинг рафиқаси Ненсини кўргани келган, малика Диана билан дўст бўлган, Рим папаси билан битта машинада саёҳат қилган, СССРга икки марта ташриф буюрган ҳамда Энвер Хожа (инқилобчи, 1944 йилда Альбания раҳбари бўлган) ва Жан-Клод Дувалиэр (1971-1986 йиллардаги Гаити президенти, зўравонлик ва қўрқитиш орқали ҳокимиятни тутиб турган) каби диктаторлар билан яқин бўлган. Роҳибанинг Гаитидаги ташрифидан сўнг, у “Шараф легиони” ордени билан тақдирланди. “Мен ҳеч қачон камбағаллар ва уларнинг давлат раҳбари ўртасида бундай яқинликни кўрмаганман”, — дейди у.

Тереза она жони узилаётганларга оғриқ қолдирувчи воситаларни юборишни рад этди ва уларни “Масиҳ номидан” азобланишга чақирди, лекин айни пайтда ўзи юқори даражадаги тиббий ёрдамдан фойдаланган. 1989 йилда роҳибага сунъий юрак стимулятори ўрнатилди. Икки йилдан сўнг эса у Калифорниядаги энг қиммат клиникада юрак хасталиги ва пневмониядан даволанди.

У оддий, ранги униққан сари кийиб, эски тасбеҳни қўлидан қўймаган, бироқ шахсий самолётларда учиб, қиммат меҳмонхоналарда тунаб қолган. Ҳиндистондаги сув тошқинлари ва портлашлар пайтида у ибодатлар қилган, аммо тўғридан тўғри молиявий ёрдам кўрсатмаган. У “аввалданоқ мен камбағалларга фақат Худони севганим учун хизмат қилишни ва уларга бойлар пул билан эришадиган нарсаларни шундоқлигича беришни хоҳлардим”, — деган холос.