Роман ҳам, қисса ҳам бўлмаган “Уруш ва тинчлик”, қимиз орқали топилган шифо. Пойабзал ларни хушламаган граф Толстой шахсияти

Лев Толстой — дунёдаги энг машҳур ёзувчи ва файласуфлардан бири ҳисобланади. Унинг қарашлари ва эътиқоди ўзига хос “Толстойизм” номли диний-фалсафий оқим асосини ташкил этган. Ёзувчининг адабий мероси 90 томда жамланган бадиий ва публицистик асарлар, кундалик қайдлар ва мактублардан иборат. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида бир неча бор Нобел мукофотини рад этган графнинг ноодатий ҳаёт тарзи ҳақида ҳикоя қилади.

Лев Николаевич Толстой 1828 йил 9 сентябрь куни Тула губерниясига қарашли Ясная Поляна қишлоғида таваллуд топди. Бўлажак даҳо эски дворянлар оиласида тўртинчи фарзанд эди. Кўп ўтмай муҳташам хонадонда оғир йўқотишлар юз бера бошлади. Иккига кирар-кирмас онасидан, тўққиз ёшида эса отасидан айрилган болакай оға-инилари билан холаси Александра Остен-Сакен қарамоғида қолди. 1841 йилда Александра вафот этди. Толстойлар эса Қозондаги бошқа холаси – Пелагея Юшкованинг олдига кўчиб ўтди. Уч йилдан сўнг Лев Толстой Қозон университетининг араб-турк ва ҳуқуқшунослик факультетига ўқишга кирди. Бироқ у ўқишни жинидан баттар ёмон кўрар эди: имтиҳонларни расмиятчилик, кўзбўямачилик, университет профессорларини эса чуқур билимга эга эмас деб ҳисобларди. Толстой ҳатто илмий даража олишга ҳам қизиқмади.

1847 йилнинг апрелида Лев Толстойнинг талабалик ҳаёти якунланди. Ясная Полянадаги ерни ўзига мерос қилиб олгач, дипломни ҳам олмасдан ўзининг севимли қишлоғига жўнаб кетди. 1851 йил апрелда Лев Николаевичнинг акаси — армия зобити Николай Николаевич қишлоққа қайтиб, ҳаётидан бир қадар зериккан укасини Кавказга боришга кўндирди. Шундай қилиб Толстой Терек дарёси бўйидаги станцияда уч йил хизмат қилди. У баъзида ов қилди, баъзида эса карта ўйнади. Вақти-вақти билан душман ҳудудига бостириб кириш ҳаракатларида ҳам қатнашди. Ёш графга бундай ёлғизлик ҳамда бир хил кечадиган ҳаёт тарзи маъқул тушди. Айнан Кавказда “Болалик” асари дунёга келди. Ёзувчимиз бу асар устида ишлаётганда умрининг охиригача ўзи учун улкан аҳамиятга эга бўлган битмас-туганмас илҳом манбаини топди: ўзининг ранг-баранг хотиралари ва кечинмаларидан моҳирона фойдаланиш услуби.

“Ё ёзаман, ё ёқиб юбораман…”

1852 йилнинг июлида асари қўлёзмасини “Современник” журналига юбориб, унга кичкина бир хат ҳам илова қилди: “...Қарорингизни сабрсизлик билан кутаман. У севимли машғулотимни давом эттиришга ёки аксинча, бошлаган ҳамма нарсамни ёқиб юборишга ундагай”. Ёш адибнинг ижоди муҳаррир Николай Некрасовга маъқул келди ва кўп ўтмай журналда “Болалик”ка алоҳида саҳифа ажратилди. Илк муваффақиятдан руҳланган муаллиф “Болалик”ни давом эттиришга аҳд қилди. Шундай қилиб орадан икки йил ўтгач “Ўсмирлик” асари яратилди.

Ўша йилнинг охирида Лев Толстой жанговар ҳаракатлар маркази бўлган Севастополга келди. Энг оғир шароитда у “Декабрь ойида Севастопол” ҳикоясини битирди. Бир йилдан кейин Севастопол харобазорларидан муҳташам Петербургга йўл олди. “Севастопол ҳикоялари” туркумидаги ҳикояларнинг қолган қисми айни шу ерда ёзилди. 

1857 йилда эса чет эл сафарига жўнади. Франция, Италия, Германия, Швейцария каби давлатларга ташриф буюрди: машҳур рассомлар билан учрашди, Европа кўчаларида одамлар қандай ҳаёт кечиришини кузатди. Афсуски, саёҳат ниҳоятда ўжар ёзувчимизни илҳомлантира олмади. У ўзининг ҳафсаласи пир бўлганини “Люцерн” ҳикоясида акс эттирди.

“Мен уни учратдим!”

1857 йил ёзда Толстой Ясная Полянага қайтиб келди. Бу ерда ҳали тўлиқ битмаган “Казаклар” қиссаси устида тер тўкди, бошқа кўплаб асарларининг ғоясини пишитди, бироқ унинг ижодида барибир кемтиклик бор эди. У ўзининг кундаликларида ўша пайтлардаги норози кайфиятини рўй-рост очиқлади: “Беқарорлик, бекорчилик, тушкунлик, ўлим тўғрисидаги ўйловлар. Мен бундан қутулмасам бўлмайди. Фақат битта чора бор. Ишлаш учун ўзимда мустаҳкам ирода топишим керак!”

Ваниҳоят беш йилдан кейин Толстой танг вазиятдан чиқиш эшигини топди: “Мен қишлоқдан ёзяпман, ёзяпман ва юқори қаватдаги акаси билан гаплашаётган, мен дунёдаги ҳамма нарсадан кўпроқ севадиган қизнинг овозини эшитяпман. Мен 34 ёшга кириб, бу қадар севиш ва бахтли бўлиш мумкинлигини билмаган эдим!”

Бу қўнғироқ овоз эгаси москвалик шифокор қизи — 18 ёшли София Берс эди. Ёзувчи у билан 48 йил яшади. Турмушлари давомида 13 фарзанд кўришди. София Лев Толстойнинг котибаси, нусха кўчирувчиси ва баъзида норасмий муҳаррири ҳам бўлиб ишлади.

“Мазкур асар роман ҳам, қисса ҳам эмас…”

Ушбу руҳий мувозанат даврида Лев Толстой “Уруш ва тинчлик” роман-эпопеясини ёзишга киришди.

Ҳажман улкан, мазмунан серқирра ушбу асарга муносиб ном топиш устида адиб узоқ вақт ўйлади. Ижод жараёнида “Уч кемтик”, “1805 йил”, “Якуни хайрли ишларнинг барчаси яхши” деган номлардан фойдалангани турли манбаларда қайд этилган. Охири ёзувчи “Уруш ва тинчлик” деган якуний тўхтамга келди.

Асарнинг бундай номланишида Лев Толстой франциялик сиёсатчи, иқтисодчи, публицист ва социолог Пьер-Жозеф Прудоннинг 1861 йилда ёзилган ва рус тилидаги таржимаси Россияда бир неча йилдан кейин нашр этилган “Уруш ва тинчлик” (La Guerra et  la Piax) фалсафий йўналишдаги трактатидан таъсирланган бўлиши мумкин. Толстой 1860—1861 йилларда Европа бўйлаб амалга оширган саёҳатида Прудон билан шахсан танишади. Тахмин қилиш мумкин, улуғ рус адиби француз дўстининг ижодига бефарқ бўлмаган. Бундан ташқари, ўша пайтлар рус жамиятида француз тилининг мавқеи устувор бўлгани ҳамда Толстойнинг аксарият асарларида француз тилидаги жумлалар, иқтибос ва кесатиқлар кўп бор ишлатилгани ҳам юқоридаги фикрни тасдиқлайди.

ХIX асрда жаҳон адабиёти учун мутлақо янги ҳодиса ҳисобланган, мафтункор услубдаги асарнинг жанри борасидаги фикрларини Толстой 1865 йил 3 январда  “Русский вестник” журнали ношири М.Н. Катковга йўллаган мактубида келтириб ўтади: “Мазкур асар роман ҳам, қисса ҳам эмас, унда ечилиши биланоқ интиҳоси кўриниб қоладиган ва қизиқишни сўндирадиган биронта сирли тугун ҳам йўқ. Буларни сизга ёзаётганимнинг боиси, мундарижада ҳам, бўлажак эълонларда ҳам менинг асаримни роман, деб атаманг. Бу мен учун жуда муҳим бўлгани учун сиздан шуни чуқур илтимос қиляпман”.

“Уруш ва тинчлик” асарида Франция императори Наполеон Бонапартнинг 1805—1807 ҳамда 1812—1814 йиллардаги ҳарбий юришлари, шу жумладан, Франция—Россия уруши воқеалари тарихи мукаммал ёритилган. Адиб ўз асарида 500 дан ортиқ бадиий қаҳрамонлардан фойдаланган. Уларнинг баъзилари тарихий шахслар, баъзилари прототип, баъзилари эса тўқима образлардир.

“Менинг Аннам!”

1870 йилларнинг бошида Толстойнинг исми буюк рус ёзувчилари қаторига қўшилди. Ўша пайтлар Толстой бетоб бўлиб, Самарага жўнаб кетди: шифокор тавсиясига кўра у ерда қимиз билан даволанди. Адиб даштнинг сокин табиати ҳамда бошқирдларнинг хотиржам ҳаётидан шунчалик илҳомландики, уч йил ўтгач, ёзда бутун оиласи билан бу ерга кўчиб келди. Шу йиллар “Анна Каренина” романи битилди.

Толстой бу асарини бир вақтнинг ўзида ҳам севар, ҳам ёмон кўрарди: “Менинг Аннам аччиқ турп каби меъдамга тегди... Лекин у ҳақда ёмон гапиришларига ҳам жим қараб туролмайман”.

Тўрт йилдан кейин Толстой “Анна Каренина”ни ёзиб тугатди.

Толстой бир неча бор Нобел мукофотига номзод сифатида кўрсатилган. Унинг ўзи мукофотни олишни истамайди ва ҳатто фин ёзувчиси Арвид Ярнефелтга мукофот берилишига тўсқинлик қилишга уриниб кўришини илтимос қилади, чунки: “агар бу содир бўлса... рад этиш жуда ёқимсиз ҳолат бўлар эди”.

“Тонгда уйдан чиқиб кетишга қарор қилдим!”

Нега Толстой умрининг охирида ўз уйини яширинча: ҳеч кимга, на рафиқаси ва на фарзандларига хабар бермасдан тарк этди?

Бу ҳақида кўп ёзилган. Шунчаки Толстой ўз ҳаётини йиллар мобайнида ишониб келган эътиқодига мослаштиришга ҳаракат қилди. Турмуш ташвишларидан безди, оддий ҳаёт кечиришни хоҳлади. Аммо нима сабабдан бу буюк кетиш 1910 йил 28 октябрь, изғирин тушган паллаларда содир бўлди? Яна ҳам қизиқ томони шундаки, Толстой қаерга йўл олганини, бундан кейинги режа нимадан иборат эканлигини ҳам билмаган — тонгги бешда шошиб чиқиб кетган ва... қайтмаган.

Ёзувчининг қизи Александра ўзининг хотира китобида отасининг қуйидаги сўзларини келтиради: “Мен ётдим, кўзимга уйқу келмади, юрагим қаттиқ урди. Пулсни ўлчадим — 97 чиқди... Бутун тун давомида ухлай олмадим ва тонгда кетишга қарор қилдим… Қаерга боришим аниқ бўлганида, ўзим сенга хабар бераман!” 

Толстой Ясная Полянани тарк этгач, йўлда иситмаси кўтарилади ва Астапово станциясида тушиб қолишга мажбур бўлади. Станция қоровули уйидаги бир неча бедор тунлардан сўнг, 20 ноябрь куни буюк ёзувчи бу дунёни тарк этади.

Ялангоёқ юришни афзал кўрган адиб

Даҳо одамларнинг ақл бовар қилмас ютуқлари, улкан меҳнатлари ортида баъзан ҳаммамизга хос бўлган беъмани ва кулгули одатлар ҳам бўлади.

Умри давомида маънавий изланишлар ортидан юрган Толстойга кундалик ҳаёт зерикарли ва кераксиз туюлиши табиий ҳол эди. Шунинг учун ҳаво совиб кетгунга қадар граф кўча-кўйда ялангоёқ юрганини тушуниш унчалик қийин кечмайди. 

Адиб ўзини содда кўрсатишга шунчалик қаттиқ тиришардики, ҳатто бир куни жонажон қишлоғидаги уйни ҳам сотмоқчи бўлади, бироқ бу фикрга рафиқаси қаршилик кўрсатади.

Бошқа томондан, пойабзал ларни рад этишнинг ўткир ишораси билан у ҳали ҳам оддий одамлар сафидан чиқмаганини билдириб қўймоқчи эди. Толстой буни бошқа йўллар билан ҳам кўрсатган: дунё тан олган ёзувчи далада тўпори деҳқонлар билан баравар меҳнат қилган: соатлаб ўт ўрган, ер чопган.

Толстойнинг овқатланиш услуби ҳам ўзгача эди. 1883 йилда у вегетариан бўлишга аҳд қилади. Гўшт ва ширинликлардан воз кечади. Адиб ўзига қўйган чекловларни ўз фалсафаси билан боғлайди. Унинг фикрича, гўшт истеъмол қилиш ахлоқсизликнинг бир белгиси, у нафақат танага, балки руҳга ҳам зиён. Толстойнинг сўзларига кўра, ҳайвон гўшти одамда аҳмоқона эҳтиросни қўзғатади, эҳтирос эса ўз навбатида очкўзлик ҳамда қониқмаслик ҳирсини чақиради.