Ўзбекистон 2019 йилда яширин иқтисодиётнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши бўйича Марказий Осиёда биринчи ўринда экани қайд этилган. Бу мамлакатда ноқонуний маблағлар, солиқ тўланмай орттирилаётган даромадлар ҳажми мисли кўрилмаган даражада кўплигини англатади. Мазкур вазиятда Давлат солиқ қўмитаси қандай йўл тутмоқда? Соядаги иқтисодиётни йўқотишда натижаларга эришмоқдами? Бугун шу ҳақда сўз юритамиз.
Яширин иқтисодиёт муаммоси
Минг афсуски, Ўзбекистондаги энг ёмон, иқтисодий ривожланишга соя солиб келаётган муаммолардан бири яширин иқтисодиётдир. 2019 йилда республикада иқтисодиётдаги хуфиёна айланма пулларнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 52,11 фоизни ташкил этган. 2020 йилнинг 9-сентябрида Давлат солиқ қўмитаси Ўзбекистонда 245 триллион сўм маблағ соя остида эканлиги, яширин иқтисодиётнинг ЯИМдаги улуши эса тахминан 48 фоизга тўғри келишини хабар қилганди. Бу жуда катта ва даҳшатли кўрсаткич.
Инсонларнинг ноқонуний йўллар билан, солиқ тўламаган ҳолда даромад орттиришга интилаётгани мамлакат ривожланиши ва иқтисодий ўсишига салбий таъсир кўрсатади. Яъни бу ҳолат бозорда рақобат муҳитининг бузилиши, маҳсулотлар сифати ва миқдорининг камайиши, солиқ тушумлари ҳажми ортмаслигига олиб келади.
Яқинда Давлат солиқ қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари Мубин Мирзаев “Дарё”га берган интервьюсида ҳозир Ўзбекистон аҳолисининг 14 миллиондан ортиғи меҳнатга лаёқатли экани, аммо шундан 4 миллион киши қонуний тарзда ишламаслигини айтган. Бу қарийб 4 миллион одам солиқ тўламай ишлаётганини англатади.
Масаланинг асосий қисми эса ўша инсонларни ишга ёллаган тадбиркорлар солиқ тўлашни истамаслигида. Мубин Мирзаев 2023 йилдаги асосий вазифалардан бири ҳам айнан ўша 4 миллион киши фаолиятини легаллаштириш эканини айтган. Яъни улар қонуний ишласа, ҳам солиқ органларидан солиқ тўловчи ҳисобида рўйхатдан ўтказилади, ҳам пенсия ёшига етганда пенсия олиши, тиббий ва бошқа хизматлардан тўлақонли фойдаланиш имкони пайдо бўлади.
Айрим иқтисодчилар фикрича, яширин иқтисодиёт улушини камайтириш учун солиқларни пасайтириш, солиқ маъмурчилигини соддалаштириш, тўловларни осонлаштириш ва албатта, инсонлар тўлаётган солиқлари нималарга сарфланаётганини билишлари, тизим очиқ ва шаффоф бўлиши зарурлигини таъкидлашади.
Яқинда президент Шавкат Мирзиёев раислигида ўтган тадбиркорлик ва саноатни ривожлантиришга доир йиғилишда ҳам ишчиси йўқ корхоналар тўғрисида гапирилди. Айтилишича, хусусий секторда фаолият кўрсатаётган 232 мингта корхонада ишчилар сони бор-йўғи бир нафарни ташкил қилади. Бу дегани улар ҳалиям “яширин иқтисодиёт” шароитида ишлаб, “конверт”да ойлик тўлаб келмоқда.
Умуман олганда, масала жиддийлигича қолмоқда, аксарият тадбиркорлар ижтимоий масъулиятни ҳис қилмаслик ва мўмай даромад илинжида ноқонуний ишлашда давом этмоқда.
Истеъмолчини рағбатлантириш муаммога ечимми?
Яширин иқтисодиёт муаммосини бирданига бартараф этиш имконсиз. Чунки у жуда чуқур илдизга эга. Имкон қадар муаммога қарши курашиш чораларини кучайтириш лозим. Шу маънода Давлат солиқ қўмитаси аҳоли, хусусан, тадбиркорларни қонуний ишлашга чорлаш ҳаракатида. Масалан, “Солиқ-ҳамкор” лойиҳаси жамоатчилик назоратини кучайтириш орқали тадбиркорларни қонуний ишлашга йўналтириш йўлидаги самарали қадамлардан бўлди.
Қўмита ҳисоб-китобларига қараганда, 2022 йилда “Солиқ-ҳамкор” платформасига аҳолидан 142 минг 224 та мурожаат келиб тушди. Шундан 71 минг 957 таси текширилди, 67 минг 885 таси такрорий бўлгани ёки текширув давом этаётгани сабабли қайтарилди. Энг кўп қилинган ва текширилган мурожаатлар (24 минг 57 та) Тошкент шаҳри ҳиссасига тўғри келади.
Савдода харид чекини бермаслик яширин иқтисодиёт илдиз отишига олиб келадиган сабаблардан бири. Қўмита томонидан 2022 йил 1 январдан солиқ ҳуқуқбузарликларига қарши курашган истеъмолчиларни мукофотлаш тизими йўлга қўйилди ва бу жамоатчиликда фаоллик уйғотди. Энди сотувчи чек бермаса, банк картасидан пул ечишни рад этса ёки карта орқали товарни қиммат соца, истеъмолчи солиқ органларига мурожаат йўллаши ва арзи тасдиғини топган тақдирда ҳуқуқбузардан ундирилган жариманинг 20 фоизини мукофот сифатида олиши мумкин.
Қўмитанинг маълум қилишича, юқоридаги мурожаатлардан қарийб 132 минг 818 таси чек бермаслик масаласи билан боғлиқ. Қолган 6 минг 56 та мурожаатлар тўловни пластик карта орқали қабул қилишни рад этиш, 496 таси пластик карта учун харид суммасини ошириш масаласида йўлланган. Солиқ органлари орқали ўтказилган текширувларда истеъмолчилар томонидан йўлланган мурожаатлар орқали ҳуқуқбузарликларнинг 98 фоизи ўз тасдиғини топган. Ҳуқуқбузарликка йўқ қўйганлардан 226,6 миллиард сўмлик жарималар ундирилган. Шундан қонун бузилишларга бефарқ бўлмасдан, солиқ органларига хабар берган фаол фуқароларга 35,3 миллиард сўм мукофот пуллари тўлаб берилди.
Рағбатлантириш институтининг ижобий таъсири натижасида прогноз кўрсаткичлари ортиғи билан бажарилди ва айланмадан олинадиган солиқдан тушумлар 2021 йилга нисбатан 1,5 бараварга ошиб, 863,3 миллиард сўмга ва қўшилган қиймат солиғи ҳажми 1,3 бараварга ўсиб, 7,2 триллион сўм кўпроқ солиқлар тушди.
Истеъмолчини рағбатлантириш орқали яширин иқтисодиётга қарши курашишда яна бир йўл сифатида кешбэк тўлаш амалиёти жорий этилди. 2022 йил 1 январдан йўлга қўйилган бу тизими жамоатчилик фаоллигини сезиларли оширди. Яъни чакана савдо, умумий овқатланиш ва аҳолига маиший хизмат кўрсатиш объектларида амалга оширган хариди учун берилган чекнинг фискал белгисини “Солиқ” мобил иловасида матрицали штрих код (QR-код) ёрдамида сканерлаш орқали рўйхатдан ўтказган жисмоний шахсларга ой якуни билан харид суммасининг 1 фоизи қайтарилмоқда.
Давлат солиқ қўмитаси маълумотларига кўра, ўтган йилда “Солиқ” мобил иловасида 241 миллиондан ортиқ чек рўйхатдан ўтказилган ва уларга 1 триллион сўмдан ортиқ кешбэк маблағлари тўлиб берилган. Йил давомида мобил илова орқали кешбэк тизимида 2,2 миллион нафар фуқаролар рўйхатдан ўтиб, 101,4 триллион сўмлик чек юборган.
Ижтимоий тармоқларда тез-тез муҳокама қилинадиган масалалардан бири кешбэклар нисбатан кичик суммадаги товар ва хизматлар учунгина тўланади. Яъни кўчмас мулк ва автомобиль харидлари учун нега кешбэк берилмаслиги кўпчиликни қизиқтириб келадиган масалалардан.
Онлайн назорат - касса техникалари
Ўзбекистондаги савдо ва хизмат кўрсатиш масканларида 2021 йилдан жорий этилган онлайн назорат - касса техникалари (ОНКТ) яширин иқтисодиётни қисқартириш йўлидаги ечимлардан бири сифатида таърифланади. Бунда нақд пул тушумига эга бўлган тадбиркорлик субъектларига давлат реестрига киритилган онлайн назорат касса машиналари, виртуал касса ва маркетплейсдан фойдаланиш мажбурияти юкланди.
Масаланинг муҳим жиҳатларидан бири пул айланмаси устидан солиқ органлари ва жамоатчилик назорати ўрнатилишида. Онлайн тизимга ўтган тадбиркорлар томонидан харидорларга тўлов терминали чеки билан бирга виртуал касса ёки онлайн-НКМ чеки ҳам берилиши шарт. Юқорида келтириб ўтганимиз, харид чеки ва кешбэклар айнан ОНКТ орқали олинади. Тан олиш керак, бу тизим давлат бюджети тушумлари ўсиши ва истеъмолчини рағбатлантиришда яхши самара бермоқда.
Давлат солиқ қўмитасининг “Дарё”га маълум қилишича, 2022 йилда ОНКТ фойдаланувчилари сони 145 минг 332 тага етган (2021 йилдагидан 21 фоиз кўп) ва улар томонидан савдо шохобчаларига 217 минг 190 та онлайн назорат-касса аппаратлари ўрнатилган. Таққослаш учун, 2021 йилда ОНКТ фойдаланувчилари сони 120 минг 349 та бўлган ва улар 186 минг 312 та ОНКТ ўрнатган.
Ўтган йилда ОНКМ орқали 697,8 миллионта чек расмийлаштирилиб, улар бўйича айланма 174,3 триллион сўмни ташкил этган. Ҳисобланган ҚҚС суммаси эса 26,1 триллион сўм бўлди. Натижада, 2022 йилда 2021 йилга нисбатан товар айланмаси ҳажми 74,1 триллион сўмга (74 фоиз) ва ҳисобланган ҚҚС 11,1 триллион сўмга (2,3 бараварга) ўсди.
Умуман олганда, чек талаб қилиш орқали яширин иқтисодиётга қарши курашиш самараси ортиб бормоқда. Қўмита расмийлари давлат бюджетига солиқ тушумларининг кўпайишида рақамлаштиришнинг ўрни катта бўлаётгани, келгусида электрон тизимлар фаолиятини кенгайтириш устида ишлашда давом этилишини билдирб келади.
Жорий йил 1 январдан қўшилган қиймат солиғи 15 фоиздан 12 фоизга туширилди. Бу 14 триллион сўмдан ортиқ маблағлар корхона, ташкилотлар ва аҳоли қўлида қолишига имкон яратади ва шунча ҳисобда бюджет йўқотишлари юзага келади, дегани. Аммо қўмита бу масалага солиқ маъмурчилигини такомиллаштириш орқали ечим топилишига ишонмоқда. Бунинг учун биринчи навбатда айрим солиқ имтиёзларини бекор қилиш кўзда тутилмоқда.
“Иккинчидан, хуфиёна иқтисодиётга қарши курашиш бўйича катта ишларни амалга оширишимиз керак. Бу осон бўлмайди. Агар билим ва интеллект билан ишланса, ўрнини қопласа бўлади. Биз 2023 йилда ҚҚС тушумларини 2022 йилга нисбатан кўпроқ йиғишни режа қилганмиз. Бу фақат рақамлаштириш орқалигина бўлади”, – деган Мубин Мирзаев.
Қўмита расмийси 2023 йилда электрон юк хатлари ва транспортда ташилувчи ҳужжатларни ҳам электронлаштирилишини айтган. Бунинг натижасида 6,5 триллион сўмга яқин қўшимча маблағлар солиқ маъмурчилигини такомиллаштириш орқали ундирилади.
Изоҳ (0)