Табиат — унга зарар етказилмаганида энг чиройли мусаввир, тўғри муносабат ўрнатилиб, унумли фойдаланилганида эса ҳаётий заруриятлар манбаига ҳам айлана олади.
Ёрқин мисол — Ўзбекистон учун деярли тўрт фаслда ҳам порлаб турадиган қуёш нуридан махсус панел, батарейкалар орқали иссиқлик ёки электр энергиясини олиш мумкин.
Табиий манбалардан қайта тикланувчи энергия ишлаб чиқаришнинг 97 фоизи қуёш энергияси улушига тўғри келади. Шамол энергетикасининг қуввати эса 500 ГВт.ни ёки амалдаги энерготизимдан 30 баробар кўп бўлган муқобил қурилмаларни жойлаштириш имконини беради.х
«Дарё» қайта ишланувчи электр энергиялари, хусусан, шамол электростанциялари ўзи нима экани, унинг тарихи, фойдаланиш усуллари, қаерларга қандай мақсадда ўрнатиш мумкинлиги ва бошқа у билан боғлиқ керакли маълумотларни ўрганди.
Шамол электростанциялари нима?
Шамол электр станциялари (кейинги ўринларда ШЕС) — шамол оқимининг кинетик энергиясини электр энергияга айлантирувчи қурилма ҳисобланади.
У халқ орасида шамол парраклари ёки шамол тегирмони деб ҳам юритилади. Улар фойдаланиш мумкин бўлган, қайта тикланувчи электр манбаи саналади.
Шамол тегирмони нимадан ташкил топган ва ундан қандай мақсадларда фойдаланилади?
ШЕСлар таркиби шамол двигатели, электр токи генератори, генератор ва двигателнинг ишини бошқарувчи автоматик қурилма ҳамда улар ўрнатиладиган иншоотлардан ташкил топади.
ШЕСнинг баландлиги тахминан 90 метр бўлиб, у 8 мингдан ортиқ қисмлардан иборат бўлади.
Шамол электр станциясидан кўпинча, шамол оқимининг ўртача йиллик тезлиги юқори бўлган ҳамда марказлаштирилган электр таъминот тармоқларидан узоқ жойлашган — дашт ёки чўлли ҳудудларда электр энергияси манбаи сифатида фойдаланилади.
Биринчи шамол станцияси қаерда ўрнатилган?
Биринчи шамол станцияси 1887 йил Буюк Британияда профессор Жеймс Блит томонидан қурилган. Шамол тегирмонининг диаметри 10 метр бўлиб, ундан ёзги уйни ёритиш учун фойдаланилган.
Қандай шамол турбиналари самарадор ҳисобланади?
Шамол турбинасидаги парраклар 3 та бўлганида энг кўп самара беради. Иккита парракли шамол тегирмонида турбинага ортиқча юк тушиши ҳамда ҳаво гирдоби турбинанинг ишлашига халақит бериши мумкин.
Шамол тегирмонлари қандай ишлайди?
Шамол парраклари шамол энергиясини электр энергиясига айлантиради. Ҳосил бўлган кучланиш электр энергиясини ишлаб чиқарувчи генератор роторига узатилади. Бундан ташқари, ишлаб чиқарилган электр энергияси ҳам тармоққа уланади.
Шамол парракларининг қандай афзалликлари бор?
Шамол турбиналари ёрдамида электр энергияси ишлаб чиқариш, СО2 (карбон диоксиди) ёки бошқа газларни чиқармайди. Қолаверса, ушбу шамол парраклари қурилмалари кам жой эгаллаб, ҳар қандай ландшафтга осонгина мос келади.
Бундан ташқари шамол энергияси, қазиб олинадиган ёқилғилардан фарқли ўлароқ, битмас-туганмас, яъни чексиздир.
Демак, шамол генераторларининг афзалликлари қуйидагича:
- Экологик тоза;
- Ёқилғи талаб этмайди;
- 15 йилдан кўп муддат ишлай олади;
- Оила, қолаверса давлат иқтисодиёти учун фойда келтиради.
Энг ноодатий ШЕС Аризона штат университети томонидан ишлаб чиқилган. Тўғридан-тўғри автомагистралга ўрнатилган шамол турбинаси, ҳатто паст шамол тезлигида ҳам кичик ҳажмдаги уйни қувватлантириш учун етарли миқдорда электр энергиясини ишлаб чиқариши мумкин.
Энергетика вазирлиги Дарё сўровига асосан ШЕСлар билан боғлиқ бир неча саволларга жавоб берди.
Шамолдан қандай қилиб самарадор электр энергиясини олиш мумкин?
Шамолдан самарадор электр энергияси олиш учун унинг ўртача йиллик тезлиги секундига 7 метрдан юқори бўлиши керак. Зарур бўлган ҳолларда ундан ҳосил бўлган қувватлар аккумуляторда тўпланади ва уларни тармоққа узаца бўлади.
Ўзбекистонда шамол энергиясидан фойдаланишнинг техник потенциали 100-500 миллиард кВт.соатгача етади. Лекин шамол энергияси қуёшга нисбатан доимий мавжуд бўлиши ундан фойдаланишда афзалликни оширади.
Шамол электростанциялари энергетик потенциал ва электр станциянинг турига қараб, мавжуд инфратузилма объектларидан келиб чиққан ҳолда тасдиқланган нормалар асосида энг мақбул жойларга ўрнатилади.
Ўзбекистоннинг қайси ҳудудларида электр энергия станциялари мавжуд?
Бугунги кунда Ўзбекистоннинг 12 та вилояти ва Қорақалпоғистон Республикасида электр энергиясини ишлаб чиқарувчи станциялар мавжуд. Хусусан, 11 та давлат иссиқлик электр станциялари ва марказлари, 49 та гидроэлектр станциялар (шундан 5 таси микро-ГЭС) ҳамда Давлат-хусусий шериклиги тамойиллари асосидаги 5 та иссиқлик электр станцияси ва 2 та қуёш фотоэлектр станцияси мавжуд.
Экология ҳамда мамлакат иқтисодиётига фойда келтирувчи ШЕСлар билан боғлиқ режалар қандай?
2024 йилда Қорақалпоғистон Республикасининг Қораўзак туманида қуввати 100 мегаватт, Бухоро вилоятининг Пешку ва Ғиждувон туманларида ҳар бирининг қуввати 500 мегаваттдан бўлган 2 та (жами 1 000 МВт) ва Навоий вилоятининг Томди туманида қуввати 500 мегаватт бўлган саноат миқёсидаги жами 4 та шамол электр станциялари ишга туширилиши режалаштирилган.
Шунингдек, айни пайтда Қорақалпоғистон Республикасининг Беруний ва Қораўзак туманлари ҳудудида қуввати 200 МВт бўлган навбатдаги шамол электр станциясини қуриш учун тендер эълон қилинган.
ШЕСларнинг зарарли жиҳат ёки оқибатлари ҳам борми?
Шамол электростанциялари келтириб чиқариши мумкин бўлган уч хил муаммоли вазият мавжуд.
Масалан, уларнинг ишлаши шамол тезлигига бевосита боғлиқ. Иккинчидан, ишлаш давомида етарлича шовқин юзага келади.
Бироқ, бу ва қуйидаги муаммоларни ШЕСни лойиҳалаштириш даврида ижобий ҳал қилиш имкони ҳам бор:
- Шамол парракларидан келадиган паст частотали товуш.
Шамол электр станциясини аҳоли яшаш ва экологик муҳофаза қилинадиган ҳудудлардан узоқда қуриш орқали турбиналарнинг товушини сезилмас даражага камайтириш мумкин.
- Қушлар билан турбина парракларини тўқнашуви.
Қушлар яшайдиган ва уларнинг миграция йўналишида жойлашган ҳудудда лойиҳани амалга оширишдан олдин ўрганилади.
Агарда қушларга шамол электр станциясидан бўладиган таъсир салбийлиги аниқланса, у бошқа ҳудудда қурилади.
Лойиҳаларни молиялаштирадиган халқаро молия ташкилотлари ҳам жонзотларга зарар етказиш хавфи бўлган ҳудудларда амалга оширилиши кўзда тутилган лойиҳаларни молиялаштирмайди.
- Шамол электр станциясининг ишдан чиққан парракларини қайта ишлаш.
25 йил ишлаган электр станциянинг турбина парраклари ва бошқа қисмлари секинлик билан ишдан чиқа бошлайди. Парраклар ўта мустаҳкам материаллардан ишланганлиги учун ҳам уларни қайта ишлаш мураккаб ҳисобланади.
Катта ҳажмдаги электр станциялардан ушбу чиқинди қисмлар чиқиши ортади. Бироқ янги технологик ечимлар бутун жаҳон олим ва инженерлари томонидан изланмоқда.
Яқин муддатда парраклардан ажралган чиқиндиларни фойдали мақсадларда ишлатилиши мумкин бўлади.
ШЕСларнинг мамлакат иқтисодиёти ва ҳаётига фойдалари кўп. Аммо…
Жаҳон тажрибасида қуввати катта турбиналар (4МВт) ишлатиладиган саноат кўламидаги лойиҳалар иқтисодий томондан афзал кўрилади.
Аммо, бундай лойиҳалар дастлаб катта инвестицияни талаб қилади.
Агар узоқ ҳудудда электр энергиясига эҳтиёж бўлса (масалан алоқа станциялари), кичик қувватдаги турбинадан ишлаб чиқариладиган, номинал нархи каттароқ электр энергияси ҳам зарур бўлади.
Кичик қувватли турбиналарда ишлаб чиқариладиган электр энергиясининг номинал нархи турбинанинг бошланғич нархига боғлиқ.
Шу мақсадда энтузиастлар паст шамол тезлигида ишлашга мўлжалланадиган арзон шамол турбиналари моделларини ясаш бўйича ишлар олиб бормоқда.
Одатийликдан воз кечиш нима учун зарур?
Электр энергиясини анъанавий — ўтин, кўмир, торф ва бошқа ёқилғилардан олиш усулларидан воз кечиш шартмикан, деган савол туғилади.
Доимий, балки қулайдек туюлган ушбу усуллар биринчи навбатда экология, у орқали инсоният ва ҳайвонот оламига ўзидан ажралувчи зарарли газлари орқали салбий таъсир ўтказади.
Қайта ишланувчи электр энергияларининг ишлаш тизими экологияга зарарсиз, иқтисодиёт учун эса фойдадан ҳоли эмас.
Бошланишига каттароқ пул талаб этилса-да, уларнинг тўғри ўрнатилиши орқали узоқ йиллар давомида шунчаки бепул электр энергияларидан фойдаланиш имконига эга бўлиш мумкин.
Энг асосийси — шамол парраклари ишлаб чиқарувчи энергияга уланиб, давлатдан берадиган электр энергияси ўчиб қолганида ҳам хонадон ёки корхонангизда ток узлуксиз қувват етказа олади.
Изоҳ (0)