«Спартак» буюк режиссёр Стэнли Кубрикнинг кино оламига ўзи билан тарихий кинолар яратиш даврини олиб келган фильмлардан бири ҳисобланади. Унинг премьерасига бу йил 60 йил тўлгани муносабати билан «Дарё» колумнисти Фаррух Адҳамжонов унинг ютуқ-камчиликлари ва аҳамияти ҳақида сўз юритади.
Кино ҳақида
«Спартак» фильми 1960 йил Стэнли Кубрик томонидан суратга олинган бўлиб, ундаги воқеалар 1951 йили Говард Фаст муаллифлигидаги шу номли асарга асосланган. «Спартак» Стэнли Кубрикнинг машҳурлик сари қўйган илк қадамларидан; у кинорежиссёрнинг 1964 йилги «Доктор Стрейнжлав» сиёсий сатираси, 1968 йилги «2001: Самовий одиссея» илмий-фантастикаси, 1980 йилги «Порлаш» психологик хоррори каби фильмларнинг яралишида муҳим аҳамият касб этди. 1957 йили суратга олинган, урушнинг даҳшатларини кўрсата олган «Улуғворлик йўллари» фильмининг муваффақияти эса «Спартак»ни Кубрик экранлаштиришига сабаб бўлди.Фильмда бош ролларни Кирк Дуглас (Спартак), Лоренс Оливье (Марк Красс), Питер Устинов (Лентул Батиат), Жин Симмонс (Вариния) ва Жон Гавин (Юлий Цезарь) ижро этди.
Сюжет
Милоддан аввалги 73–71 йиллар, қадимги Рим. Лентул Батиат Капуя шаҳрида жойлашган гладиаторларни жангга тайёрловчи мактабга янги қулларни сотиб олишни бошлайди. Кўринишидан бақувват ва жанг қилишни олдиндан биладигандай туюлган фракиялик Спартакни олиб келгач жангга тайёрловчи Марселладан унга алоҳида эътибор қаратишни талаб қилади.Қул бўлса-да, гладиаторларга яхши муомала қилишар, ҳаттоки кўнгилхушлик учун ҳузурига чўриларни олиб келишар эди. Спартакка катта умид боғлаган Батиат уни ўз ҳузуридаги энг гўзал қул Вариния билан таништиради. Спартак аввалига ҳайвон эмаслигини таъкидлаб, Батиатнинг асл мақсади – шу йўл билан унинг наслига эга бўлишига қарши чиқади. Вариния билан кўришгач улар ўртасида ўзаро симпатия пайдо бўлиб, бир-бирини ёқтириб қолишади.
Кунларнинг бирида гладиаторлар мактабига консул Марк Красс ва Марк Глабр ўз қуллари билан ташриф буюради. Красс яқин инсонининг тўйи муносабати билан Батиатдан тўрт нафар энг кучли гладиаторни сўрайди. Ўша вақтда гладиаторларнинг ўлгунча жанг қилиши тақиқланган бўлса-да, Батиат катта пул эвазига рози бўлади ва ўзаро жанг қилиш учун Спартак, Драбб, Крикс ва Галиноларни сотиб юборади.
Яккама-якка қонли жанг. Илк жанг қиличларда бўлиб, Крикс Галинони ўлдириши билан якунланади. Спартак ва Драбб эса ретиарийларда жанг бошлайди, лекин Спартак ўз шеригини ҳайвонларча ўлдиришдан бош тортади. Томошабинларнинг «уни ўлдир» дея ишора қилишига қарши чиққан ҳолда Спартак ўз қуролини томошабинлар томонга улоқтиради.
Бундан ғазабланган Красс Драббни ўлдиради ва кетиш чоғида Варинияни ҳам сотиб олади. Ўз яқинининг ўлими ва севгилисидан ажралганини ҳазм қила олмаган Спартак гладиаторлар билан биргаликда қўзғолон бошлайди. Улар аввалига тарбиячи Марселлани ўлдириб, мактабни тўлиғича эгаллаб олишади. Омон қолиш учун Бриндизи томонлама денгизга йўл олишни бошлашади. Улар Ўрта ер денгизидаги қароқчилар билан келишиб, Римни тарк этишга эришади.
Исёнчилар Везувий олдидаги лагердан қўним топади. Бу ҳақда эшитган қочқиндаги қуллар эса уларга қўшилишни бошлайди. Уларнинг сони кундан кунга ортишни бошлайди. Бундан хабар топган Рим исённи сокин қабул қилиб, Сенат гарнизонидан олти когорта лашкарни сафарбар қилади. Бу қўшин ҳақида эшитган қўзғолончилар уларга тунда қақшатқич зарба бериб, қўшинни тўлиғича тор-мор қилишга эришади. Исёнчиларнинг навбатдаги манзили эса – Рим.
Римликлар саросимада, сенаторлар эса ваҳима ортидан Крассга мутлақ ҳокимият – диктаторликни топширади. Бу вақтда қўзғолончилар тобора Бриндизига яқинлашиб, бутун қишни урушлар билан ўтказади. Баҳор келгач Вариния фарзанд кутаётганини айтади. Лекин Спартак ўз олдига қўйган мақсадидан тўхтамайди ва юришларини давом эттиради. Қўзғолончилар Бриндизига ташриф буюргач қароқчилар келишувга амал қилмаганининг гувоҳи бўлади.
Исёнчилар денгиз қирғоғига тўпланганида уларни Красс бошчилигидаги Рим қўшинлари қуршовга олади. Қочишга йўл йўқ. Спартак қуллар билан Рим томон ҳаракатланишни бошлайди. Йўлидаги илк қуршовни енгишга эришганига қарамай, исёнчилар узоққа қоча олмайди. Йўлда уларни Помпейнинг отлиқ аскарлари кутиб олади. Бу вақтда Красс ҳам у ерга етиб боради, лекин Спартакнинг юзини эслай олмайди ва тирик қолиш учун исёнчиларга сўнгги таклифни айтади: етакчи Спартакни топшириб, ўз ҳаётингизни сақлаб қолинг. Бундан мақсад Спартакнинг жасадини бўлаклаб, бутун Римга шарманда қилиш эди.
Қуршовдаги барча қуллар бирин-кетин «Мен Спартакман» дея бақиришни бошлайди. Мукаммал бирдамликка ажойиб мисол. Ғазабланган диктатор олти минг исёнчининг барчасини Аппий кўчаси бўйлаб хочга осишни буюради.
Римга қайтишда у эндигина ўғил кўрган Варинияни таниб қолиб, Спартакнинг аёли эканидан хабар топади ва уларни ўзи билан олиб кетишга қарор қилади. Красс Рим дарвозалари олдида сўнгги исёнчилар – Антонин ва Спартакни таниб қолгач улар ўртасида жанг ташкил қилади. Албатта, бундаги қоидалар одатий эмас эди: жангда тирик қолган янада азобли ўлим топишга маҳкум. Қадрдон дўстлар эса ўзидан кўра кўпроқ шеригини ўйлашар эди. Ўзаро жангда Антонин ҳалок бўлади, Спартак у билан хайрлашиб, хочга осиб қўйилади.
Красснинг ғалабасидан сўнг Гракх ўз таъсири камайганини пайқайди ва Варинияни ўғли билан яширинча озодликка чиқариб юборади. Гракх Римнинг тирания марказига айланганидан ўзига келолмай, жонига қасд қилади. Сўнгги нафаси олдидан эса Спартак аёли ва фарзандини озодликка эришганига гувоҳ бўлади.
Таҳлил
«Спартак» Стэнли Кубрикнинг энг муваффақиятли фильми бўлмаса-да, ўзи билан маданий феномен ярата олди. Фильм сабаб 1960 йиллардаги кино жанрлари парадигмаси тарихий тус олишни бошлади. «Спартак» – озодлик, севги, садоқат ва шараф ҳақидаги афсонага тенг қаҳрамонни тасвирлаб, ҳаттоки инсоннинг ички ҳолатини кўрсата олган култ даражасидаги фильмдир.Биографик кўринишда суратга олинган бўлса-да, ундаги аксарият саҳналар драматургия сабаб ўйлаб топилган ёки ўзгартирилган. Шундай бўлса ҳам, озодлик учун қулликка қарши курашган қаҳрамон – Спартакнинг ҳаётини ажойиб тарзда кўрсата олган. Унинг асосий орзуси ҳам Европадаги «ҳар бир шаҳар-қишлоқдаги барча қулларни озод қилиш»га йўналтирилган эди.
Фильмнинг ўзи билан олиб чиққан асосий ғояси– «озодлик учун курашиш» эса кўплаб «инсон ҳуқуқлари» билан боғлик ҳаракатларга сабаб бўлди. «Спартак» мутлақ ҳокимият ва зулмга қарши курашиш учун шижоат бериб туриши билан биргаликда, 1950 йилларда АҚШда авж олган маккартизм асоратлари – кучли ижтимоий зиддият ва давлатнинг параноик кайфиятига барҳам беришга ҳам қаратилган эди. Фильмда кўрсатилган «Мен Спартакман» саҳнасидаги кучли бирдамлик эса ижтимоий бўлинишга қарши махсус қўшилган эди.
Актёрлар ижроси
Фильмдаги бош рол ижрочилари нафақат машҳур, балки шу билан биргаликда ўта истеъдодли ҳам эди. Бу, ўз навбатида, фильм муваффақиятли чиқишига катта ҳисса қўшди.Спартак ролини маҳорат билан ижро этган Кирк Дуглас эса ўша даврнинг энг зўр актёрларидан бири эди. Иккинчи пландаги актёрларнинг ажойиб ижролари эса фильмга кўплаб мукофотлар ҳам олиб келинишига сабаб бўлди. Бунга яққол мисол – Питер Устиновнинг Батиат ролида Оскар ҳайкалчасини «Энг яхши иккинчи даражадаги актёр» йўналишида қўлга киритганидир.Камчиликлари:
- Фильмдаги баъзи тарихий воқеалар ўзгартирилгани, тарихий шахсларга нисбатан (асосан салбий яратилган) объектив бўлмагани;
- Кинода аҳамиятсиз лавҳаларнинг узунлиги, диалоглар саҳнасидаги узоқ кутишлар ва кераксиз лавҳалар мавжудлиги сабаб кинонинг чўзилиб кетгани (умумий: 3 соат 17 дақиқа).
Ютуқлари:
- Спартакнинг қаҳрамонлиги, озодлик учун курашган ва қулликка қарши чиққан инсонлар ҳақида ажойиб кино яратилгани;
- Актёрлар ва ижодий гуруҳнинг, айниқса, режиссёрнинг кучли маҳоратини очиб бергани;
- Олтита йўналиш бўйича Оскарда кураш олиб бориб, якунда тўртта ҳайкалчани қўлга киритгани. Қўшимча яна саккизта бошқа совринларни қўлга киритгани;
- Сиёсий-ижтимоий ҳаётда ижобий ўзгаришларга сабаб бўлгани.
Хулоса
Спартак: «Балки дунёда тинчлик йўқдир, бизга, ҳатто бошқаларга ҳам. Буни билмайман. Лекин аниқ биламанки, токи тирик эканмиз, доимо ўзимизга содиқ қолишимиз шарт». Кинодан иқтибос.«Спартак» фильми кино оламига ўзи билан тарихий кинолар яратиш даврини олиб келди десак, муболаға бўлмайди. Кино премьерасига бу йил 60 йил тўлган бўлса-да, кўплаб кино ихлосмандлари уни ҳалигача эътироф этиб келади. Фильм нафақат фаолияти кино билан боғлиқ одамларга, балки оддий мухлисларга ҳам етарлича мотивация бера олади.
Инсон туғилган экан, доимо озодликка интилиши табиий. «Спартак» эса бунга энг зўр мисоллардан бири бўла олади. Жамиятда адолат ва тенглик яратиш учун улкан ҳисса қўшган қаҳрамонлар номи ҳеч қачон унутилмайди.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)