“Spartak” – ozodlik, sevgi, sadoqat va sharaf haqidagi afsona. Buyuk filmni yodga olamiz

“Spartak” buyuk rejissor Stenli Kubrikning kino olamiga o‘zi bilan tarixiy kinolar yaratish davrini olib kelgan filmlardan biri hisoblanadi. Uning premyerasiga bu yil 60 yil to‘lgani munosabati bilan “Daryo” kolumnisti Farrux Adhamjonov uning yutuq-kamchiliklari va ahamiyati haqida so‘z yuritadi.

Kino haqida

“Spartak” filmi 1960-yil Stenli Kubrik tomonidan suratga olingan bo‘lib, undagi voqealar 1951-yili Govard Fast muallifligidagi shu nomli asarga asoslangan. “Spartak” Stenli Kubrikning mashhurlik sari qo‘ygan ilk qadamlaridan; u kinorejissorning 1964-yilgi “Doktor Streynjlav” siyosiy satirasi, 1968-yilgi “2001: Samoviy odisseya” ilmiy-fantastikasi, 1980-yilgi “Porlash” psixologik xorrori kabi filmlarning yaralishida muhim ahamiyat kasb etdi. 1957-yili suratga olingan, urushning dahshatlarini ko‘rsata olgan “Ulug‘vorlik yo‘llari” filmining muvaffaqiyati esa “Spartak”ni Kubrik ekranlashtirishiga sabab bo‘ldi.

Filmda bosh rollarni Kirk Duglas (Spartak), Lorens Olivye (Mark Krass), Piter Ustinov (Lentul Batiat), Jin Simmons (Variniya) va Jon Gavin (Yuliy Sezar) ijro etdi.

Syujet

Miloddan avvalgi 73–71-yillar, qadimgi Rim. Lentul Batiat Kapuya shahrida joylashgan gladiatorlarni jangga tayyorlovchi maktabga yangi qullarni sotib olishni boshlaydi. Ko‘rinishidan baquvvat va jang qilishni oldindan biladiganday tuyulgan frakiyalik Spartakni olib kelgach jangga tayyorlovchi Marselladan unga alohida e’tibor qaratishni talab qiladi.

Qul bo‘lsa-da, gladiatorlarga yaxshi muomala qilishar, hattoki ko‘ngilxushlik uchun huzuriga cho‘rilarni olib kelishar edi. Spartakka katta umid bog‘lagan Batiat uni o‘z huzuridagi eng go‘zal qul Variniya bilan tanishtiradi. Spartak avvaliga hayvon emasligini ta’kidlab, Batiatning asl maqsadi – shu yo‘l bilan uning nasliga ega bo‘lishiga qarshi chiqadi. Variniya bilan ko‘rishgach ular o‘rtasida o‘zaro simpatiya paydo bo‘lib, bir-birini yoqtirib qolishadi.

Kunlarning birida gladiatorlar maktabiga konsul Mark Krass va Mark Glabr o‘z qullari bilan tashrif buyuradi. Krass yaqin insonining to‘yi munosabati bilan Batiatdan to‘rt nafar eng kuchli gladiatorni so‘raydi. O‘sha vaqtda gladiatorlarning o‘lguncha jang qilishi taqiqlangan bo‘lsa-da, Batiat katta pul evaziga rozi bo‘ladi va o‘zaro jang qilish uchun Spartak, Drabb, Kriks va Galinolarni sotib yuboradi.

Yakkama-yakka qonli jang. Ilk jang qilichlarda bo‘lib, Kriks Galinoni o‘ldirishi bilan yakunlanadi. Spartak va Drabb esa retiariylarda jang boshlaydi, lekin Spartak o‘z sherigini hayvonlarcha o‘ldirishdan bosh tortadi. Tomoshabinlarning “uni o‘ldir” deya ishora qilishiga qarshi chiqqan holda Spartak o‘z qurolini tomoshabinlar tomonga uloqtiradi.

Bundan g‘azablangan Krass Drabbni o‘ldiradi va ketish chog‘ida Variniyani ham sotib oladi. O‘z yaqinining o‘limi va sevgilisidan ajralganini hazm qila olmagan Spartak gladiatorlar bilan birgalikda qo‘zg‘olon boshlaydi. Ular avvaliga tarbiyachi Marsellani o‘ldirib, maktabni to‘lig‘icha egallab olishadi. Omon qolish uchun Brindizi tomonlama dengizga yo‘l olishni boshlashadi. Ular O‘rta yer dengizidagi qaroqchilar bilan kelishib, Rimni tark etishga erishadi.

Isyonchilar Vezuviy oldidagi lagerdan qo‘nim topadi. Bu haqda eshitgan qochqindagi qullar esa ularga qo‘shilishni boshlaydi. Ularning soni kundan kunga ortishni boshlaydi. Bundan xabar topgan Rim isyonni sokin qabul qilib, Senat garnizonidan olti kogorta lashkarni safarbar qiladi. Bu qo‘shin haqida eshitgan qo‘zg‘olonchilar ularga tunda qaqshatqich zarba berib, qo‘shinni to‘lig‘icha tor-mor qilishga erishadi. Isyonchilarning navbatdagi manzili esa – Rim.

Rimliklar sarosimada, senatorlar esa vahima ortidan Krassga mutlaq hokimiyat – diktatorlikni topshiradi. Bu vaqtda qo‘zg‘olonchilar tobora Brindiziga yaqinlashib, butun qishni urushlar bilan o‘tkazadi. Bahor kelgach Variniya farzand kutayotganini aytadi. Lekin Spartak o‘z oldiga qo‘ygan maqsadidan to‘xtamaydi va yurishlarini davom ettiradi. Qo‘zg‘olonchilar Brindiziga tashrif buyurgach qaroqchilar kelishuvga amal qilmaganining guvohi bo‘ladi.

Isyonchilar dengiz qirg‘og‘iga to‘planganida ularni Krass boshchiligidagi Rim qo‘shinlari qurshovga oladi. Qochishga yo‘l yo‘q. Spartak qullar bilan Rim tomon harakatlanishni boshlaydi. Yo‘lidagi ilk qurshovni yengishga erishganiga qaramay, isyonchilar uzoqqa qocha olmaydi. Yo‘lda ularni Pompeyning otliq askarlari kutib oladi. Bu vaqtda Krass ham u yerga yetib boradi, lekin Spartakning yuzini eslay olmaydi va tirik qolish uchun isyonchilarga so‘nggi taklifni aytadi: yetakchi Spartakni topshirib, o‘z hayotingizni saqlab qoling. Bundan maqsad Spartakning jasadini bo‘laklab, butun Rimga sharmanda qilish edi.

Qurshovdagi barcha qullar birin-ketin “Men Spartakman” deya baqirishni boshlaydi. Mukammal birdamlikka ajoyib misol. G‘azablangan diktator olti ming isyonchining barchasini Appiy ko‘chasi bo‘ylab xochga osishni buyuradi.

Rimga qaytishda u endigina o‘g‘il ko‘rgan Variniyani tanib qolib, Spartakning ayoli ekanidan xabar topadi va ularni o‘zi bilan olib ketishga qaror qiladi. Krass Rim darvozalari oldida so‘nggi isyonchilar – Antonin va Spartakni tanib qolgach ular o‘rtasida jang tashkil qiladi. Albatta, bundagi qoidalar odatiy emas edi: jangda tirik qolgan yanada azobli o‘lim topishga mahkum. Qadrdon do‘stlar esa o‘zidan ko‘ra ko‘proq sherigini o‘ylashar edi. O‘zaro jangda Antonin halok bo‘ladi, Spartak u bilan xayrlashib, xochga osib qo‘yiladi.

Krassning g‘alabasidan so‘ng Grakx o‘z ta’siri kamayganini payqaydi va Variniyani o‘g‘li bilan yashirincha ozodlikka chiqarib yuboradi. Grakx Rimning tiraniya markaziga aylanganidan o‘ziga kelolmay, joniga qasd qiladi. So‘nggi nafasi oldidan esa Spartak ayoli va farzandini ozodlikka erishganiga guvoh bo‘ladi.

Tahlil

“Spartak” Stenli Kubrikning eng muvaffaqiyatli filmi bo‘lmasa-da, o‘zi bilan madaniy fenomen yarata oldi. Film sabab 1960-yillardagi kino janrlari paradigmasi tarixiy tus olishni boshladi. “Spartak” – ozodlik, sevgi, sadoqat va sharaf haqidagi afsonaga teng qahramonni tasvirlab, hattoki insonning ichki holatini ko‘rsata olgan kult darajasidagi filmdir.

Biografik ko‘rinishda suratga olingan bo‘lsa-da, undagi aksariyat sahnalar dramaturgiya sabab o‘ylab topilgan yoki o‘zgartirilgan. Shunday bo‘lsa ham, ozodlik uchun qullikka qarshi kurashgan qahramon – Spartakning hayotini ajoyib tarzda ko‘rsata olgan. Uning asosiy orzusi ham Yevropadagi “har bir shahar-qishloqdagi barcha qullarni ozod qilish”ga yo‘naltirilgan edi.

Filmning o‘zi bilan olib chiqqan asosiy g‘oyasi– “ozodlik uchun kurashish” esa ko‘plab “inson huquqlari” bilan bog‘lik harakatlarga sabab bo‘ldi. “Spartak” mutlaq hokimiyat va zulmga qarshi kurashish uchun shijoat berib turishi bilan birgalikda, 1950-yillarda AQShda avj olgan makkartizm asoratlari – kuchli ijtimoiy ziddiyat va davlatning paranoik kayfiyatiga barham berishga ham qaratilgan edi. Filmda ko‘rsatilgan “Men Spartakman” sahnasidagi kuchli birdamlik esa ijtimoiy bo‘linishga qarshi maxsus qo‘shilgan edi.

Aktyorlar ijrosi

Filmdagi bosh rol ijrochilari nafaqat mashhur, balki shu bilan birgalikda o‘ta iste’dodli ham edi. Bu, o‘z navbatida, film muvaffaqiyatli chiqishiga katta hissa qo‘shdi.

Spartak rolini mahorat bilan ijro etgan Kirk Duglas esa o‘sha davrning eng zo‘r aktyorlaridan biri edi. Ikkinchi plandagi aktyorlarning ajoyib ijrolari esa filmga ko‘plab mukofotlar ham olib kelinishiga sabab bo‘ldi. Bunga yaqqol misol – Piter Ustinovning Batiat rolida Oskar haykalchasini “Eng yaxshi ikkinchi darajadagi aktyor” yo‘nalishida qo‘lga kiritganidir.

Kamchiliklari:

• Filmdagi ba’zi tarixiy voqealar o‘zgartirilgani, tarixiy shaxslarga nisbatan (asosan salbiy yaratilgan) obyektiv bo‘lmagani;
• Kinoda ahamiyatsiz lavhalarning uzunligi, dialoglar sahnasidagi uzoq kutishlar va keraksiz lavhalar mavjudligi sabab kinoning cho‘zilib ketgani (umumiy: 3 soat 17 daqiqa).

Yutuqlari:

• Spartakning qahramonligi, ozodlik uchun kurashgan va qullikka qarshi chiqqan insonlar haqida ajoyib kino yaratilgani;
• Aktyorlar va ijodiy guruhning, ayniqsa, rejissorning kuchli mahoratini ochib bergani;
• Oltita yo‘nalish bo‘yicha Oskarda kurash olib borib, yakunda to‘rtta haykalchani qo‘lga kiritgani. Qo‘shimcha yana sakkizta boshqa sovrinlarni qo‘lga kiritgani;
• Siyosiy-ijtimoiy hayotda ijobiy o‘zgarishlarga sabab bo‘lgani.

Xulosa

Spartak: “Balki dunyoda tinchlik yo‘qdir, bizga, hatto boshqalarga ham. Buni bilmayman. Lekin aniq bilamanki, toki tirik ekanmiz, doimo o‘zimizga sodiq qolishimiz shart”. Kinodan iqtibos.

“Spartak” filmi kino olamiga o‘zi bilan tarixiy kinolar yaratish davrini olib keldi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Kino premyerasiga bu yil 60 yil to‘lgan bo‘lsa-da, ko‘plab kino ixlosmandlari uni haligacha e’tirof etib keladi. Film nafaqat faoliyati kino bilan bog‘liq odamlarga, balki oddiy muxlislarga ham yetarlicha motivatsiya bera oladi.

Inson tug‘ilgan ekan, doimo ozodlikka intilishi tabiiy. “Spartak” esa bunga eng zo‘r misollardan biri bo‘la oladi. Jamiyatda adolat va tenglik yaratish uchun ulkan hissa qo‘shgan qahramonlar nomi hech qachon unutilmaydi.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.