Товушдан тез. 1 ноябрь – афсонавий Ту-144 ёхуд «Конкордски» самолёти илк қатновни амалга оширган кун

Бундан роппа-роса 42 йил муқаддам СССРнинг афсонавий Ту-144 самолёти илк йўловчи қатновини амалга оширган эди. Шу муносабат билан «Дарё» мазкур самолёт ҳақида катта материал тайёрлади.

1977 йил ёзида Брежнев Францияга давлат ташрифини амалга оширганида фаранг сиёсатчилари унга Рио-де-Жанейро ва Баҳрайнга қатновларни амалга ошираётган товушдан тез учувчи Konkord самолётини кўз-кўз қилди. Бу нарса Брежневни лол қолдирган дейиш қийин. Чунки Konkord’нинг рақобатчиси ва, таъбир жоиз бўлса, «эгизаги» бўлган самолёт аллақачон «Аэрофлот» тасарруфида бор эди. Авиаконструктор Туполев лойиҳасига кўра Воронеждаги авиация заводида йиғилган Ту-144 самолёти фарангларнинг Konkord’идан аввалроқ товуш тезлигини забт этган илк йўловчи самолёти сифатида тарихдан жой олиб улгурганди.

Бироқ Совет Иттифоқи Ту-144 ни мунтазам рейсга қўйишга шошилмади ва у аввалига фақат юк ташиш асносида синовдан ўтказилди. Йирик сиёсий кимўзар пойгаси замони бўлган 60–70-йилларда Ғарб ва Иттифоқ ўртасида бу каби техникавий баҳс оддий ҳол эди. Томонлар асосан космосни ўзлаштириш ва ядро синовлари борасида пойга қилаётган бўлса-да, авиаконструкторлар ҳам бу борада четда қараб турмаган.

Франциядан қайтгач, Брежнев Ту-144 самолётларини йўловчи рейсларга чиқариш ҳақида кўрсатма беради. 1977 йилнинг 1 ноябрида товушдан тез учувчи самолёт илк бор Москва – Олмаота йўналишида йўловчиларни манзилга элтиб қўйди. Самолёт 16 000–17 000 метр баландликда, 2 000 километр/соат тезлик билан учиб, 3 260 километр масофани икки соатдан сал кам вақт ичида босиб ўтди. Бу дегани, Ту-144 оддий самолёт тўрт соатда етиб борадиган жойга деярли икки баробар қисқа фурсат ичида қатновни якунлаган. Бугун ўша рейс амалга оширилганига 42 йил тўлди.

Ту-144 ва Konkord самолёт ташқи кўриниши жиҳатдан ҳам, конструкторлик ечимлари нуқтаи назаридан ҳам бир-бирига жуда ўхшаш. Шу сабабли Ғарбда Ту-144 ни «Конкордски» деб ҳам аташган. Ту-144 нинг илк синов парвози 1968 йилнинг 31 декабрь куни Жуковский аэродромидан амалга оширилган бўлиб, у ўшанда ҳақиқатан ҳам товуш тезлигидан юқори тезликка эриша олган тарихдаги биринчи транспорт самолёти бўлган. Франция ва Британия қўшма лойиҳаси бўлган Konkord эса орадан икки ой кейин – 1969 йилнинг 2 мартида Тулуза аэропортидан ҳавога кўтарилган. Гарчи Ту-144 биринчи бўлиб товуш тезлигини забт этган бўлса-да, амалий эксплуатацияга жорий қилишда французлар илғорроқ чиқиб қолди ва Konkord биринчи бўлиб мунтазам қатновларни амалга ошира бошлади.

Аслида транспорт самолётини ҳам товушдан тез учар қилиш ғояси ҳарбий қирувчи самолётлар бу тезликни забт этгандан кейиноқ юзага чиққан. Лекин нисбатан ихчам бўлган ҳарбий самолётларни товушдан тез учар қилишдан кўра оғир транспорт самолётлари билан бундай натижага эришиш жуда мураккаб муҳандислик ечимларини талаб қилади. Хусусан, ўша пайтда бу лойиҳа тамомила янгича технологик ечимларни рўёбга чиқаришни тақозо этган. Бунда нафақат хавфсизлик, балки мутлақо янги турдаги двигатель яратиш масаласи ҳам бор эди. Боз устига, вазиятга сиёсий тус берилгандан кейин товушдан тез учувчи транспорт самолётини биринчи бўлиб яратиш ва мунтазам қатновга қўйиш ғояси юзасидан нафақат энг кучли муҳандис ва конструкторлар, балки ҳар икки тарафнинг энг зийрак айғоқчилари ҳам ишга солинган. Самолётлар конструкцияси жуда ўхшашлигининг сабабларидан бири ҳам шунда, лекин ўзаро техник жосуслик қилингани ҳақида фактлар ҳеч бир тарафда йўқ. Қайтанга самолётларни лойиҳалаш вақтида француз ва совет муҳандислари ўзаро тажриба алмашиб тургани, хусусан, самолёт фюзеляжига мўлжалланган оловбардош пишиқ металл намуналарини алмашинишгани ҳақида маълумот бор. Устига устак, Ту-144 ва Konkord’нинг аэродинамик схемаси бир хил. Бутун ишлаб чиқариш ва эксплуатация қилиш муддати давомида 14 та Konkord ва 16 та Ту-144 йиғилган. Konkord’ларни British Airways ва Air France еттитадан тақсимлаб тасарруф қилган бўлса, Ту-144 нинг ҳаммаси «Аэрофлот» қарамоғида бўлган.

Уларнинг ҳар иккисида горизонтал дум қисми мавжуд эмас ва қанотлар ҳам дельтасимон шаклда, яъни учбурчак кўринишда корпус билан туташиб кетган. Қанот эса бироз эгриликка эга бўлиб, у товуш тезлигидан катта тезликка чиққан пайтда ўз-ўзидан тўғриланган. Бундан ташқари, Konkord ҳам, Ту-144 ҳам бошқа самолётлардан яққол ажралиб турувчи пастга қайрилган тумшуққа эга бўлган.

Бунинг сабаби товуш тезлигидан деярли икки баробар катта тезликда самолётга тушадиган физик зўриқишларга мосланишдан иборат, қолаверса, учиш майдончасидан шиддат билан чиқиб кетишда самолёт тумшуғини юқорига кескин кўтариш талаб қилинган. Бунда учувчи учиш йўлагини кўриб туриши учун ҳам тумшуқ корпуснинг бошқа қисмида сал қуйиланиши лозим эди.

Бироқ Konkord ва Ту-144 ни ўзаро фарқлаб турадиган жиддий тафовутлари ҳам бўлган. Улар ичида энг асосийси ва Konkord учун афзаллик – Ту-144 учун заифлик саналган нарса – двигателлар кучи эди. Бу борада Konkord муҳандислари ишлаб чиққан мотор жуда кучлилиги билан ажралиб турган; ТУ-144 мотори эса самолётни узоқ муддат икки ва ундан ортиқ мах тезликда ҳаракатлантириб туриш учун заифлик қилган. Маълумот ўрнида: мах – бу товуш тезлигига нисбатан олинган бирлик бўлиб, бир мах – бир товуш тезлиги демакдир. Икки мах дегани товуш тезлигидан икки карра тез, уч мах уч карра тез ва ҳоказо дегани. Konkord учун двигателларни Rolls-Royce тайёрлаган. У узоқ вақт мобайнида самолётни икки мах тезликда учира оладиган қувватга эга эди. Ту-144 учун тайёрланган HK-144 моторлари эса фақат форсаж вақтида икки мах тезлик бера олган. Шу сабабли ҳам Konkord Атлантика оша Рио-де-Жанейрогача учиб бора олган бўлса, Ту-144 Москва – Олмаота масофасини уддалаган холос.

Умуман олганда, Ту-144 етиб бориши режалаштирилган энг олис манзил бу ораси 6 250 километр бўлган Москва – Хабаровск рейси бўлган эди. Бироқ авиаконструкторлар техник жиҳатдан ўзлари ҳам ишонқирамаган бу таваккалчиликдан воз кечган. Кейинчалик Азор оролларида қўниб ўтиш орқали Куба пойтахти Гаванага учиш режаси ҳам худди шу индалло билан бекор қилинган.

Кейинчалик Туполев конструкторлик идорасида РРД-36-51 номли бошқа кучли мотор лойиҳаланди ва у Rolls-Royce мотори сингари икки мах тезликни узоқ муддат таъминлай олди. Бироқ бу двигатель ишлаб чиқаришга жорий этилганда аллақачон кеч бўлганди. Сабаби, бу пайтга келиб Ту-144 самолётлари эксплуатацияси тўхтатилганди. Ту-144 атиги етти ой йўловчи қатновларини амалга оширди. Бу орада бундай самолётлар иштирокида иккита авиаҳалокат содир бўлиб улгурди. Қолаверса, ҳар қанча шов-шувли ва пафосли тарғиб қилинмасин, Ту-144 нинг йўловчи ташиш рейсларидаги эксплуатация харажатлари ўзини мутлақо қопламаган. Товуш тезлигидан юқори тезлик йўловчи самолёти учун етарлича рентабеллик бермади. Ту-144 жами 55 марта қатнов амалга ошириб, 3 284 йўловчини манзилга элтди холос. У 1978 йилнинг 1 июнида сўнгги бор рейсдан қайтгач, бошқа учирилмади.

Konkord эса 2003 йилгача хизматда бўлди ва жами 2,5 миллиондан зиёд йўловчини манзилга элтди. 2003 йилнинг 26 ноябрь санасида Ту-144 нинг ғарблик қариндоши ҳам учишдан тўхтади.

Ҳозирда ҳар икки турдаги самолётларнинг аксарияти турли шаҳарларда кўргазма учун қўйилган. Шунингдек, ҳар икки тарафда самолётларни қисқа техник таъмирлаш орқали сафга қайтарса бўладиган қилиб шай ҳолда тутиб турилган намуналари ҳам сақланмоқда.

Музаффар Қосимов тайёрлади.