Афсуски, бугунги кунда қалбаки ва ноқонуний дори воситалари муаммоси бутун дунёни, жумладан Ўзбекистонни ҳам қамраб олган. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, ривожланаётган мамлакатларда қалбаки ва ноқонуний дориларнинг улуши 10 фоиздан 30 фоизгачани ташкил этиши мумкин. Сайёрамиз бўйлаб эса, умумий фармацевтика бозори 200—300 миллиард АҚШ долларга тенг бўлган бир шароитда, бундай препаратларнинг улуши йилига 14—21 миллиард АҚШ долларини ташкил этади. Қатор давлатлар мазкур муаммони ҳал этиш бўйича жиддий чоралар кўрмоқда, бироқ дори воситаларини қонунга хилоф равишда ишлаб чиқарувчилар ва етказиб берувчилар янгидан-янги, жумладан, онлайн бозорларни ҳам ўзлаштирмоқда. Бунинг кенг аҳоли қатламига бўлган хавфи янада юқори.
2015 йилда интернетда амалга оширилган «Пангея VIII» операцияси қалбаки ва ноқонуний дориларни кузатиш бўйича олиб борилган энг йирик халқаро тадбирлардан бири бўлди. Операция 115 та давлатнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, турли тузилмалар ходимларидан иборат 236 та гуруҳни қамраб олди. Интерпол маълумотларига кўра, олиб борилган 429 та тергов ишлари якуни бўйича умумий қиймати 81 миллион АҚШ долларига тенг 20,7 миллион қадоқдаги қалбаки препаратлар мусодара қилинган, ушбу ноқонуний дори воситаларини сотган 2 414 та веб-саҳифа ёпиб ташланган. Ўшанда фақат Рунетнинг ўзида дори воситалари билан ноқонуний савдо қиладиган 264 та сайт аниқланган эди. Шундай дори воситаларининг ярмидан кўпроғи Хитой, Ҳиндистон ва Шарқий Европанинг қатор мамлакатларидаги махфий лабораторияларда ишлаб чиқарилган. Қалбаки дориларга қарши курашда Интерпол билан бирга Sanofi, Pfizer, GlaxoSmithKline каби жаҳоннинг 29 та етакчи фармацевтика компаниялари ҳам қатнашган эди.
Бугунги кунда талаб энг юқори бўлган, хусусан, тиббий препаратлар ва Ўзбекистонда анча кенг тарқалган биологик фаол қўшимча (БАД)лар қалбакилаштирилмоқда. Ачинарлиси, қалбакилаштирилаётган дори воситалари орасида қандли диабет ва онкологик хасталиклар сингари хавфли касалликларда қўлланиладиган қиммат препаратлар ҳам кўпаймоқда. Уларни харид қилаётган беморлар шусиз ҳам ажал ёқасида турадилар, бундай «дори-дармонлар» эса уларнинг шифо топишга бўлган сўнгги ишончини ҳам йўққа чиқаради.
«Қалбаки дори воситалари, биринчи навбатда, инсон ҳаёти учун хавфлидир. Қалбаки дорилар касалликни даволаш имконини бермагани етмаганидек, кучсиз организм ҳолатининг янада оғирлашувига олиб келиши ҳам мумкин, — дейди қалбаки дори воситаларига қарши курашиш бўйича эксперт, Sanofi компаниясининг Марказий Осий ва Кавказ минтақасидаги хавфсизлик бўйича директори Денис Астанин. — Кутилмаганда юз бериши мумкин бўлган қарши таъсирлар ёки аллергик ҳолатларнинг пайдо бўлиши, ана шундай ҳолатлар сирасига киради. Чунки бундай ‘дориънинг таркибини ҳеч ким билмайди. Фаол ингредиентларнинг юқоридаги рецептура бўйича дозаларга бўлиниши анча кам ёки умуман бўлмаслиги ҳам мумкин. Бунданда ёмони, уларнинг ўрнига умуман бошқа, тескари таъсир кўрсатадиган ёки зарарли субстанциялар қўшилган бўлиши мумкинлигидадир. Қалбаки таблеткаларда каламуш заҳри, цемент ёки нафас олиш йўлларининг сиқилишига олиб келиши мумкин бўлган заҳарли аралашма топилган ҳолатлар бўлган. Қандли диабет ёки инсулт оқибатларидан азият чекаётган бемор учун бундай ‘ичи бўш’ ёки хавфли, номаълум дори воситасини қабул қилиш нималарга олиб келишини тасаввур қилиш қийин эмас».
Ўзбекистонликлар қалбаки дорига алданиб қолмасликлари учун нималарга эътибор беришлари керак? Бунинг учун асосий «ахлоқ қоидалари»га риоя этишнинг ўзи кифоя. Биринчидан, препаратларни фақат дорихоналардан, яхшиси — йирик дорихона тармоқларидан харид қилган маъқул. Улар дори сифатини қатъий назорат қилади, препаратларни ташиш ва сақлаш учун лозим шароитларни таъминлайди, фақат ишончли дистрибюторлар билан ишлайди.
Шубҳали онлайн-дорихоналарга яқинлашмаслик керак. Ўзбекистон фуқаролари ҳам бошқа давлатлар аҳолиси каби айрим дори воситаларини анъанавий дорихонлардан топа олмаса, уларнинг нархи ёки бошқа омиллари туфайли кўпинча хусусий шахсларга мурожаат қилади. Бироқ, дори-дармонларни қўлдан, жумладан веб-саҳифалар, ижтимоий тармоқлар ва мессенжерлардаги эълонлар бўйича харид қилиш умуман тавсия этилмайди. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг огоҳлантиришича, фуқаролар интернет орқали 50 фоиз ҳолларда қалбаки препаратларни харид қилади. Фирибгарлар кўпинча мижоз билан боғланиб бўлмайдиган муносабатни афзал кўради, улар маҳсулотнинг ҳақиқийлиги ва уни сақлаш учун талаб этиладиган шароитларга кафолат бермайди. Шу боис, фуқаронинг алданиб қолиш хавфи ҳар сафар юқори бўлади. Бунинг оқибати эса, юқорида қайд этилганидек, анча жиддий бўлиши мумкин.
Ҳақиқий препаратни қалбакисидан ажрата олиш анча қийин. Шундай бўлса-да, қуйидаги белгиларга эътибор бериш керак:
- сохта препарат ўзига хос бўлмаган ғалати ҳид, таъм ва рангга эга бўлади;
- бундай таблетка тез синиб, бўлакларга бўлиниб кетади;
- дори упаковкаси паст сифатли, упаковка ва йўриқномасида грамматик хатолар учрайди;
- унинг нархи одатдагидан арзонроқ бўлади.
Илгари дори қадоғининг сифати пастлигига қараб уни ҳақиқий-қалбакилигини фарқлаш мумкин бўлган бўлса, сўнгги вақтларда фирибгарлар оригинал препаратнинг худди ўзига ўхшаш дориларларни ишлаб чиқаришни ўрганиб олган. Афсуски, бундай ҳолатда уларни фақат лаборатория таҳлиллари орқали фош этиш мумкин.
Препаратнинг ташқи кўриниши хавотир уйғотган ҳар қандай ҳолатда уни харид қилмаган маъқул. Дорини сотиб олишдан олдин фармацевт, имкон бўлса, шифокор билан маслаҳатлашиш лозим. У сўнгги йилларда ушбу препаратнинг кўриниши, ҳиди ёки упаковкаси ўзгарган-ўзгармаганидан хабардор бўлиши керак. Дорихона ходимидан препарат сертификати ёки уни сотиб олганлик тўғрисидаги чекни кўрсатишини талаб қилиш керак. Бу фуқаронинг қонуний ҳуқуқидир. Агарда дорихона сўралган ҳужжатларни тақдим этмаса, яхшиси, бошқа дорихонага мурожаат қилган маъқул.
Ноқонуний дори воситалари ҳақида ҳам алоҳида тўхталиш жоиз. Бу препаратлар ишлаб чиқарувчиларнинг ҳақиқий дори воситалари ҳисобланади. Бироқ улар мамлакат ҳудудига (жумладан, Ўзбекистонга) амалдаги қонунчиликка риоя этилмаган ҳолда, назорат органларининг мажбурий текширувларисиз олиб ўтилган дорилардир. Гап «савдогарлар» томонидан олиб ўтиладиган ёки олиб кириладиган препаратлар ҳақида боряпти. Улар махсус жиҳозланган транспорт ўрнига оддий қутилар ва сумкалар, юк машиналари ёки автобус бўлмаларида олиб ўтилади.
Бунда препаратлар турли техникалар, қурилиш материаллари, мева сабзавот маҳсулотлари билан ёнма-ён ҳолда, оддий санитар-гигиеник қоидалар, ҳаво ҳарорати тартибига риоя қилинмаган ҳолда ташилади. Тиббиёт воситаларини тайёрлашдан тортиб, уларни сотишгача бўлган бутун жараён маҳсулот хавфсизлиги ва сифатини таъминлаш мақсадида GxP халқаро қоидалари билан қатъий регламентга солинади. Бироқ юқоридаги ҳолатда, ушбу меъёрларга амал қилинмайди.
Айниқса +2...+8 сақлаш шартларига риоя этиш талаб этиладиган инсулин сингари инъэксия препаратларининг бозорга кириб келаётгани алоҳида хавотир уйғотади. Замонавий инсулин — бу юқори технологияли биотехнологик ишлаб чиқариш маҳсулоти бўлиб, унинг оқсилли молекуласи тўғри сақлаш ва ташиш шароитларини талаб этади. Акс ҳолда, юқори ҳарорат ёки силкиниш таъсирида ушбу препарат ёмонлашиши мумкин. Бу эса унинг самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади.
Яна бир мисол. Ўзбекистон Давлат божхона қўмитасидан олинган маълумотларга кўра, Сирдарё вилояти божхона ходимлари томонидан Ўзбекистон ҳудудига «Малик» чегара пункти орқали кириб келган Дамас тўхтатилади. Божхона текширувлари натижасида автомобилнинг олдинги бампери ичида божхона назоратидан яширин ҳолда, 9 турдаги 1 214 дона дори препаратлари, тамаки, буюмлари ҳамда идиш ва кир ювиш воситалари олиб кирилгани аниқланади. Шунингдек, дори препаратлари орасида алоҳида қоидаларга амал қилган ҳолда ташилиши ва сақланиши лозим бўлган маз ва суппозиториялар борилиги ҳам аниқланган. Чунки бевосита қуёш таъсирида улардаги шифобахш хусусиятлар йўқолади, улар эриб, фойдаланишга яроқсиз бўлади. Ушбу препаратлар кимгадир зарарли таъсир кўрсаца, бунда ким айбдор ҳисобланади? Бунинг жавоби йўқ.
Денис Астаниннинг сўзларига кўра, тиббиёт препаратларини етказиб берувчи фирмалар қалбаки ва ноқонуний товарларни аниқлаш мақсадида Ўзбекистон ва бошқа давлатлар фармацевтика бозоридаги ҳолатни доимий мониторинг қилиб боради. Ана шундай маҳсулотлар аниқланса, компаниялар тегишли тартибга солувчи органларга ноқонуний товарни тарқатувчиларга нисбатан чора кўриш ҳақида расмий билдиришнома юборади. Қайд этиш керакки, қалбаки дориларни тарқатганлик учун жавобгарлик кўзда тутилган. Ноқонуний дори воситаси учун эса етарлича ката миқдорда жарима тўлашга тўғри келади, камига шундай препаратни сотган дорихонанинг лицензияси олиб қўйилиши ҳам мумкин. Шу боис бу борада аҳоли томонидан кўрсатиладиган муносабат муҳим аҳамиятга эга.
Агарда сиз ва танишларингиз шубҳали ёки қарши таъсир кўрсатган, ёҳуд аксинча, қабул қилганда, самара бермаган дори воситасини учрацангиз, бу ҳақда соғлиқни сақлаш органлари ёки ишлаб чиқарувчиларга хабар беринг. Ҳар бир аниқланган қалбаки маҳсулот минглаб инсонлар ҳаётини сақлаб қолишга ёрдам беради.
Бобур Абидов
Изоҳ (0)