Afsuski, bugungi kunda qalbaki va noqonuniy dori vositalari muammosi butun dunyoni, jumladan O‘zbekistonni ham qamrab olgan. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, rivojlanayotgan mamlakatlarda qalbaki va noqonuniy dorilarning ulushi 10 foizdan 30 foizgachani tashkil etishi mumkin. Sayyoramiz bo‘ylab esa, umumiy farmatsevtika bozori 200—300 milliard AQSh dollarga teng bo‘lgan bir sharoitda, bunday preparatlarning ulushi yiliga 14—21 milliard AQSh dollarini tashkil etadi. Qator davlatlar mazkur muammoni hal etish bo‘yicha jiddiy choralar ko‘rmoqda, biroq dori vositalarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqaruvchilar va yetkazib beruvchilar yangidan-yangi, jumladan, onlayn bozorlarni ham o‘zlashtirmoqda. Buning keng aholi qatlamiga bo‘lgan xavfi yanada yuqori.
2015 yilda internetda amalga oshirilgan “Pangeya VIII” operatsiyasi qalbaki va noqonuniy dorilarni kuzatish bo‘yicha olib borilgan eng yirik xalqaro tadbirlardan biri bo‘ldi. Operatsiya 115 ta davlatning huquqni muhofaza qilish organlari, turli tuzilmalar xodimlaridan iborat 236 ta guruhni qamrab oldi. Interpol ma’lumotlariga ko‘ra, olib borilgan 429 ta tergov ishlari yakuni bo‘yicha umumiy qiymati 81 million AQSh dollariga teng 20,7 million qadoqdagi qalbaki preparatlar musodara qilingan, ushbu noqonuniy dori vositalarini sotgan 2 414 ta veb-sahifa yopib tashlangan. O‘shanda faqat Runetning o‘zida dori vositalari bilan noqonuniy savdo qiladigan 264 ta sayt aniqlangan edi. Shunday dori vositalarining yarmidan ko‘prog‘i Xitoy, Hindiston va Sharqiy Yevropaning qator mamlakatlaridagi maxfiy laboratoriyalarda ishlab chiqarilgan. Qalbaki dorilarga qarshi kurashda Interpol bilan birga Sanofi, Pfizer, GlaxoSmithKline kabi jahonning 29 ta yetakchi farmatsevtika kompaniyalari ham qatnashgan edi.
Bugungi kunda talab eng yuqori bo‘lgan, xususan, tibbiy preparatlar va O‘zbekistonda ancha keng tarqalgan biologik faol qo‘shimcha (BAD)lar qalbakilashtirilmoqda. Achinarlisi, qalbakilashtirilayotgan dori vositalari orasida qandli diabet va onkologik xastaliklar singari xavfli kasalliklarda qo‘llaniladigan qimmat preparatlar ham ko‘paymoqda. Ularni xarid qilayotgan bemorlar shusiz ham ajal yoqasida turadilar, bunday “dori-darmonlar” esa ularning shifo topishga bo‘lgan so‘nggi ishonchini ham yo‘qqa chiqaradi.
“Qalbaki dori vositalari, birinchi navbatda, inson hayoti uchun xavflidir. Qalbaki dorilar kasallikni davolash imkonini bermagani yetmaganidek, kuchsiz organizm holatining yanada og‘irlashuviga olib kelishi ham mumkin, — deydi qalbaki dori vositalariga qarshi kurashish bo‘yicha ekspert, Sanofi kompaniyasining Markaziy Osiy va Kavkaz mintaqasidagi xavfsizlik bo‘yicha direktori Denis Astanin. — Kutilmaganda yuz berishi mumkin bo‘lgan qarshi ta’sirlar yoki allergik holatlarning paydo bo‘lishi, ana shunday holatlar sirasiga kiradi. Chunki bunday ‘dori’ning tarkibini hech kim bilmaydi. Faol ingrediyentlarning yuqoridagi retseptura bo‘yicha dozalarga bo‘linishi ancha kam yoki umuman bo‘lmasligi ham mumkin. Bundanda yomoni, ularning o‘rniga umuman boshqa, teskari ta’sir ko‘rsatadigan yoki zararli substansiyalar qo‘shilgan bo‘lishi mumkinligidadir. Qalbaki tabletkalarda kalamush zahri, sement yoki nafas olish yo‘llarining siqilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan zaharli aralashma topilgan holatlar bo‘lgan. Qandli diabet yoki insult oqibatlaridan aziyat chekayotgan bemor uchun bunday ‘ichi bo‘sh’ yoki xavfli, noma’lum dori vositasini qabul qilish nimalarga olib kelishini tasavvur qilish qiyin emas”.
O‘zbekistonliklar qalbaki doriga aldanib qolmasliklari uchun nimalarga e’tibor berishlari kerak? Buning uchun asosiy “axloq qoidalari”ga rioya etishning o‘zi kifoya. Birinchidan, preparatlarni faqat dorixonalardan, yaxshisi — yirik dorixona tarmoqlaridan xarid qilgan ma’qul. Ular dori sifatini qat’iy nazorat qiladi, preparatlarni tashish va saqlash uchun lozim sharoitlarni ta’minlaydi, faqat ishonchli distribyutorlar bilan ishlaydi.
Shubhali onlayn-dorixonalarga yaqinlashmaslik kerak. O‘zbekiston fuqarolari ham boshqa davlatlar aholisi kabi ayrim dori vositalarini an’anaviy dorixonlardan topa olmasa, ularning narxi yoki boshqa omillari tufayli ko‘pincha xususiy shaxslarga murojaat qiladi. Biroq, dori-darmonlarni qo‘ldan, jumladan veb-sahifalar, ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlardagi e’lonlar bo‘yicha xarid qilish umuman tavsiya etilmaydi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining ogohlantirishicha, fuqarolar internet orqali 50 foiz hollarda qalbaki preparatlarni xarid qiladi. Firibgarlar ko‘pincha mijoz bilan bog‘lanib bo‘lmaydigan munosabatni afzal ko‘radi, ular mahsulotning haqiqiyligi va uni saqlash uchun talab etiladigan sharoitlarga kafolat bermaydi. Shu bois, fuqaroning aldanib qolish xavfi har safar yuqori bo‘ladi. Buning oqibati esa, yuqorida qayd etilganidek, ancha jiddiy bo‘lishi mumkin.
Haqiqiy preparatni qalbakisidan ajrata olish ancha qiyin. Shunday bo‘lsa-da, quyidagi belgilarga e’tibor berish kerak:
- soxta preparat o‘ziga xos bo‘lmagan g‘alati hid, ta’m va rangga ega bo‘ladi;
- bunday tabletka tez sinib, bo‘laklarga bo‘linib ketadi;
- dori upakovkasi past sifatli, upakovka va yo‘riqnomasida grammatik xatolar uchraydi;
- uning narxi odatdagidan arzonroq bo‘ladi.
Ilgari dori qadog‘ining sifati pastligiga qarab uni haqiqiy-qalbakiligini farqlash mumkin bo‘lgan bo‘lsa, so‘nggi vaqtlarda firibgarlar original preparatning xuddi o‘ziga o‘xshash dorilarlarni ishlab chiqarishni o‘rganib olgan. Afsuski, bunday holatda ularni faqat laboratoriya tahlillari orqali fosh etish mumkin.
Preparatning tashqi ko‘rinishi xavotir uyg‘otgan har qanday holatda uni xarid qilmagan ma’qul. Dorini sotib olishdan oldin farmatsevt, imkon bo‘lsa, shifokor bilan maslahatlashish lozim. U so‘nggi yillarda ushbu preparatning ko‘rinishi, hidi yoki upakovkasi o‘zgargan-o‘zgarmaganidan xabardor bo‘lishi kerak. Dorixona xodimidan preparat sertifikati yoki uni sotib olganlik to‘g‘risidagi chekni ko‘rsatishini talab qilish kerak. Bu fuqaroning qonuniy huquqidir. Agarda dorixona so‘ralgan hujjatlarni taqdim etmasa, yaxshisi, boshqa dorixonaga murojaat qilgan ma’qul.
Noqonuniy dori vositalari haqida ham alohida to‘xtalish joiz. Bu preparatlar ishlab chiqaruvchilarning haqiqiy dori vositalari hisoblanadi. Biroq ular mamlakat hududiga (jumladan, O‘zbekistonga) amaldagi qonunchilikka rioya etilmagan holda, nazorat organlarining majburiy tekshiruvlarisiz olib o‘tilgan dorilardir. Gap “savdogarlar” tomonidan olib o‘tiladigan yoki olib kiriladigan preparatlar haqida boryapti. Ular maxsus jihozlangan transport o‘rniga oddiy qutilar va sumkalar, yuk mashinalari yoki avtobus bo‘lmalarida olib o‘tiladi.
Bunda preparatlar turli texnikalar, qurilish materiallari, meva sabzavot mahsulotlari bilan yonma-yon holda, oddiy sanitar-gigiyenik qoidalar, havo harorati tartibiga rioya qilinmagan holda tashiladi. Tibbiyot vositalarini tayyorlashdan tortib, ularni sotishgacha bo‘lgan butun jarayon mahsulot xavfsizligi va sifatini ta’minlash maqsadida GxP xalqaro qoidalari bilan qat’iy reglamentga solinadi. Biroq yuqoridagi holatda, ushbu me’yorlarga amal qilinmaydi.
Ayniqsa +2...+8 saqlash shartlariga rioya etish talab etiladigan insulin singari in’eksiya preparatlarining bozorga kirib kelayotgani alohida xavotir uyg‘otadi. Zamonaviy insulin — bu yuqori texnologiyali biotexnologik ishlab chiqarish mahsuloti bo‘lib, uning oqsilli molekulasi to‘g‘ri saqlash va tashish sharoitlarini talab etadi. Aks holda, yuqori harorat yoki silkinish ta’sirida ushbu preparat yomonlashishi mumkin. Bu esa uning samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Yana bir misol. O‘zbekiston Davlat bojxona qo‘mitasidan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, Sirdaryo viloyati bojxona xodimlari tomonidan O‘zbekiston hududiga “Malik” chegara punkti orqali kirib kelgan Damas to‘xtatiladi. Bojxona tekshiruvlari natijasida avtomobilning oldingi bamperi ichida bojxona nazoratidan yashirin holda, 9 turdagi 1 214 dona dori preparatlari, tamaki, buyumlari hamda idish va kir yuvish vositalari olib kirilgani aniqlanadi. Shuningdek, dori preparatlari orasida alohida qoidalarga amal qilgan holda tashilishi va saqlanishi lozim bo‘lgan maz va suppozitoriyalar boriligi ham aniqlangan. Chunki bevosita quyosh ta’sirida ulardagi shifobaxsh xususiyatlar yo‘qoladi, ular erib, foydalanishga yaroqsiz bo‘ladi. Ushbu preparatlar kimgadir zararli ta’sir ko‘rsatsa, bunda kim aybdor hisoblanadi? Buning javobi yo‘q.
Denis Astaninning so‘zlariga ko‘ra, tibbiyot preparatlarini yetkazib beruvchi firmalar qalbaki va noqonuniy tovarlarni aniqlash maqsadida O‘zbekiston va boshqa davlatlar farmatsevtika bozoridagi holatni doimiy monitoring qilib boradi. Ana shunday mahsulotlar aniqlansa, kompaniyalar tegishli tartibga soluvchi organlarga noqonuniy tovarni tarqatuvchilarga nisbatan chora ko‘rish haqida rasmiy bildirishnoma yuboradi. Qayd etish kerakki, qalbaki dorilarni tarqatganlik uchun javobgarlik ko‘zda tutilgan. Noqonuniy dori vositasi uchun esa yetarlicha kata miqdorda jarima to‘lashga to‘g‘ri keladi, kamiga shunday preparatni sotgan dorixonaning litsenziyasi olib qo‘yilishi ham mumkin. Shu bois bu borada aholi tomonidan ko‘rsatiladigan munosabat muhim ahamiyatga ega.
Agarda siz va tanishlaringiz shubhali yoki qarshi ta’sir ko‘rsatgan, yohud aksincha, qabul qilganda, samara bermagan dori vositasini uchratsangiz, bu haqda sog‘liqni saqlash organlari yoki ishlab chiqaruvchilarga xabar bering. Har bir aniqlangan qalbaki mahsulot minglab insonlar hayotini saqlab qolishga yordam beradi.
Bobur Abidov