«Бугунги кунда таълим сиёсати йўналишларини белгилашда қабул қилинаётган қарорлар кенг маънода мамлакатнинг илмий, иқтисодий, сиёсий ва маданий эҳтиёжларига таъсир қилмоқда», дейди «Дарё» колумнисти, «Буюк келажак» гуруҳи эксперти, Жанубий Кореянинг Пусан чет тиллар университети профессори Азамат Акбаров. Дунёнинг баъзи мамлакатларида 1990 йиллардан бери жорий қилиниб келинаётган болаларга эрта ёшда чет тилида таълим бериш тизими бизнинг мамлакатимизга ҳам мувофиқ келмоқда ва 2017–2018 йилларида бу соҳага тааллуқли баъзи қонуний ҳужжатларни қабул қилиш таклиф қилинди.
Фото: Google Photos
Болаликда тил ўрганиш
Одатий даражадаги ривожланишни намойиш қиладиган ҳар қандай бола ўзи яшаб турган муҳитда дуч келадиган ҳар қандай тилларни ўрганишга қодир бўлиб, унда бошқалар билан мулоқот қилиш салоҳияти бор. Неврологик нуқтаи назардан бола ўрганиши мумкин бўлган тиллар сонини қисқартириш суҳбатимиз мавзуси эмас. Аксинча, патологик нуқсони бўлмаган ҳар бир бола икки, уч ёки ундан кўпроқ тилни ўргана олади. Шундай бўлса-да, боланинг ҳар бир тилни ўзлаштирганлик даражаси (компетенсияси) бошқаларидан ўша тилни қўллаш эҳтиёжи ва атроф муҳитга боғлиқ ҳолда фарқ қилади. Бугунги кунда кўплаб тадқиқотлар натижаларига кўра, чет тилини болаликда ўргатиш тегишли методлар ва ёндашувлар билан олиб борилса, муваффақиятлари натижаларига эришилади. Бироқ бундай ютуққа фақатгина талабаларнинг ўрганганлик даражасига мувофиқ бўлган тил ўқитиш методлари ва ўқитиш материалларини қўллаганда эришса бўлади. Бунда икки асосий шарт мавжуд: талабанинг чет тили муҳитида мулоқот қилиш имконияти мавжудлиги ва ўқитилаётган чет тилини қўллаш ва ўқитилаётган тилни маъноли контекстларда қўллаб намойиш этиш.
Бир ҳафтада ўқитиладиган дарслар сони мувофиқ эмас
Мамлакатимиздаги бўлгани каби чет тили фақат дарс доираси билан чекланган тизимларда тил муҳитида мулоқот қилиш имкониятининг вақти ва тил қанчалик суръатда ўқитилаётгани жиддий аҳамиятга эга. Тинглаб тушуниш, сўзлаш, ўқиш, ёзиш ва сўз бойлигини эгаллаш билимларини олиш учун ва ушбу барча кўникма-малакаларни чет тилида академик нуқтаи назардан тўғри ва бенуқсон қўллай билиш учун 5-7 йил мобайнида дарслар мунтазам ва самарали ўтказилишини назарда тутадиган ўқув дастури бўлиши лозим. Бундай нуқтаи назардан фикрлайдиган бўлсак, 2, 3 ва 4-синфларда бир ҳафтада ўтиладиган чет тиллари дарслари етарли эмас. Табиий жиҳатдан ҳам ёзма, ҳам оғзаки мулоқот воситаси бўлган тил ўқитиш давомийликни тақозо қилади. 7-8 ёшли бошланғич синф ўқувчисининг ҳафтасига атиги 4-5 соат мулоқот қилиш имкони бўлган ва ўз атроф муҳитида қўллашнинг имкони бўлмаган бегона тил тизимини ўзлаштира олиши мумкин эмас.
Дарслик китоблари ягона билим манбаси бўлмаслиги лозим
Тил ўқитишда яна бир жиддий муаммо тил қайси методлар ва ўқитиш ускуналари ёрдамида олиб борилаётгани билан боғлиқ. Давлат мактабларининг бошланғич синф даражасида қўлланилаётган дарслик китобларини текшириб чиққанда, мавзулар орасида таркибий қисмлар орасида алоқанинг йўқлиги ва сўз бойлигининг сон-саноқсизлигига қармай сўз бойлиги бирликлари орасида боғлиқликнинг йўқлиги маълум бўлади. Воқе ҳаётда ҳар бир вазиятда тилни қўллаганимизда оғзимиздан чиқадиган ҳар бир гап ундан олдин айтилган ёки ундан кейин айтиладиган гап билан семантик жиҳатдан боғланган бўлади. Бугунги технологиялар шиддат билан такомиллашиб бораётган бир вақтда дарслик китоблар тилларни ўқитишда ягона манба бўлиб қолмаслиги кераклигига шубҳа йўқ. Мамлакатимиз бўйлаб чет тилларни ўқитишда ўқитувчиларимиз 80 фоиз ҳолларда дарслик китоблардан фойдаланишлари ҳақида ўйласак, бошқа китоблар ва қўшимча ўқув материалларни алоҳида эътибор қаратилиб тайёрлаш лозим. Бугунги кунда биз шундай вазиятга келиб қолдикки, бошланғич мактабнинг 2-синфида чет тилини ўрганишни бошлаган 7-8 яшар бола 4-синфнинг охирига келиб ўзи 3 йилдан бери ўрганиб келаётган деб ҳисобланадиган тилда ўтган ҳафта ёки кеча содир бўлган иш-ҳаракатни сўзлаб бера олмайди. Чунки бошланғич мактабда қўлланиладиган китобларнинг мазмуни бунга имкон яратмайди.
Баъзи тиллар бироз улғайганда ўрганилади
Чет тилларни ўрганишнинг дастлабки босқичларида талабаларнинг она тилларининг хусусиятлари таъсири кузатилиши мумкин. «Тиллараро ўзар фаолият» деб номланадиган бундай вазият талабанинг хотирасида ўрнашган она тили ва у ўрганишни бошлаган бошқа тил орасида доимо ўзаро алоқа мавжудлигини кўрсатади. Шунингдек, тил ўрганишда кўплаб тилнинг кўп жиҳатлари секин ривожланади. Тилда баъзи хосса ва жиҳатлар эртароқ, баъзилари эса кейинроқ ўрганилади. Баъзан, тиллар орасидаги фарқлардан келиб чиққанлиги учун содда кўринган кўп жиҳатларни ўзлаштиришга узоқ вақт сарфланади. Агар талабада тилнинг қўлланилишини эшитиш ва ўзи қўллаш учун имконият топа олмаса, унинг тил ўрганишида ижобий ривожланишга эришиб бўлмайди ва қисқа вақт ичида аллақачон ўрганган нарсаларини ёддан чиқариб юборади.
Чет тилларни ўрганишда мўжиза кутмаслик керак
Тилни ўрганишда тақдим этиладиган ҳар бир материал маъноли бўлиши ва мавзулар бир бири билан боғланган ва, зарур бўлса, бола бошқа дарсларда ўрганган бошқа нарсалар билан боғланган бўлиши лозим. Бундай ҳолда чет тили ўқитувчилардан берилган синфга дарс берадиган бошқа ўқитувчилар бирга ҳамкорликда ишлашлари ва режаларни бирга тузишларини тақозо этилади. Шунингдек, бунда ҳар бир талабанинг тажрибаси ва ҳаётини ўрганиш жараёнида назарда тутиш ва унга боғлашни тақозо этади. Шу нуқтаи назардан, ўргатиш жараёнида ўқитишнинг талабалар тўғридан-тўғри қатнашадиган когнитив, лингвистик ва ижтимоий ривожланиш даражалари ва фаолиятларига мос келадиган мазмун-вазифага асосланган моделларидан ва эртаклар, қўшиқлардан фойдаланса бўлади. Хулоса қилиб айтганда, жаҳоннинг ярмидан кўп аҳолиси кундалик ҳаётларида икки ёки ундан ортиқ тилда сўзлашишини ҳисобга олсак, чет тилини ўрганиш бир мўъжиза эмаслигига ишонч ҳосил қиламиз. Бунинг устига, чет тилини талабага фақат саноқли одамлар эришадиган ютуққа бўлган имконият сифатида эмас, балки уларнинг замон билан ҳамнафас бўлиб юриши учун ўргатишимиз мумкин.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
