Ўзбекистон шимоли-ғарбида 27 май куни кузатилган тузли қум бўрони ижтимоий тармоқларда кўплаб муҳокамаларга сабаб бўлди. Журналист Инна Аккерманцева мавзуга ойдинлик киритиш мақсадида Оролни қутқариш халқаро жамғармасининг лойиҳаларни амалга ошириш ва GEF агентлиги раҳбари Вадим Соколов билан суҳбатлашди.
— Вадим Ильич, бўронни ҳақиқатан ҳам Оролнинг қуриган тубидаги тузлар келтириб чиқарганми?
— NASA сайтида 2018 йил бошида космосдан олинган суратлар тақдим қилинган. Суратларда шуни кўриш мумкинки, Оролнинг марказида 9 куб метр сув бор. Бу сувлар 2017 йил Амударё ва Сирдарёдан қуйилиб келган. Чиндан ҳам, бу йили Орол сатҳининг асосий қисми сув билан қопланганини кўриш мумкин. Денгизнинг қуриган тубида у қадар катта миқдорда туз йўқ. Ҳойнаҳой туз Оролбўйининг шўрлаган ерлари ва атрофдаги суғорилаётган майдонлардан кўтарилган. Тузлар ер ости сувлари туфайли юзага келади. Оролнинг қуриган тубида эса ер ости сувлари шу қадар чуқурликка чўкканки, сўнгги 10 йил давомида тупроқнинг шўрланишини келтириб чиқармай қўйган.
Бу маълумотларнинг барчаси қуриган Орол ва Оролбўйи ҳудудини ялпи мониторинг қилиш зарурлигидан далолат беради. Сўнгги вақтларда бу ҳақда кўп гапирилди, бироқ амалий чоралар кўрилмади. Мониторинг тизими эса тахминларга эмас, реал фактларга таяниб иш кўриш имконини беради.
— Туз бўронлари тез-тез рўй берадими?
— Сўнгги 7—8 йил давомида Орол туби ва Оролбўйида қум ва туз бўронлари ҳар йили 90 кунгача давом этади. Бироқ бу қадар кучли шамол шу вақтгача кузатилмаган.
— 27 май куни юз берган бўрон шунчаки оддий бўрон эмас-ку, тўғрими? Эҳтимол, бу бир неча кун илгари Остонада кузатилган ва тажрибали мутахассисларни ҳам ҳайратда қолдирган пўртананинг таъсиридир?
— Мен бу бўйича мутахассис эмасман, бироқ шуни аниқ айта оламанки, Остонадаги довулга Оролнинг алоқаси йўқ. Буларнинг барчасига сайёрадаги иқлим ўзгаришлари сабаб бўлган. Ўзбекистонда иқлим ўзгаришлари билан боғлиқ жараёнлар бошқа ҳудудларга нисбатан кескинроқ намоён бўлади. Негаки биз қитъанинг қоқ марказида жойлашганмиз.
— Тузли қум бўронининг келиб чиқишида кўпчилик сизлар — Оролни қутқаришга масъул ташкилотларни айблаяпти. Ҳойнаҳой бундай фикрлар билдирилаётганидан хафа бўлсангиз керак?
— Албатта, бу каби ноўрин танқид ҳамда ваҳимали ва муҳими, асоссиз маълумотларни эшитганда хафа бўлмай иложи йўқ. Бу каби тахминлар авж олишининг сабаби кимёвий таҳлил натижаларининг ҳали-ҳануз эълон қилинмагани билан боғлиқ. Мен июнь ойининг бошида Мўйноқда бўлдим. У ерда қорайган ва найча шаклига келиб қолган узум баргларини кўриб ҳайратга тушдим. Бундай ҳолатга аввал дуч келмаган эдим. Маҳаллий аҳолининг айтишича, илгари ўсимликларни қоплаган туз осон ювиб ташланган, бироқ охирги бўроннинг қолдиқлари ювилмаяпти. Ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари бу қолдиқлар тузнинг ўзи эмаслиги, улар орасида соданинг излари ҳам борлиги ҳақида ёзган.
— Бўрон туз билан биргаликда ишлаб чиқариш ва конлардан чангларни ҳам учириб келган бўлиши мумкинми?
— Бўлиши мумкин. Шубҳасиз конлар атрофида заводларнинг қурилиши иқтисодиёт учун фойдали, бироқ шу билан биргаликда, экология ҳақида ҳам унутмаслик керак-ку. Бундай ҳудудлар атрофидаги экотизимларни муҳофаза қилиш учун алоҳида маблағлар ажратилиши лозим. Масалан, Орол тубидан газ олиш билан шуғулланадиган корхоналар биз 20 йил илгари эккан саксовулларни нобуд қилди. Аслида эса табиатни муҳофаза қилишнинг йўллари кўп. Яқинда Орол фожиаси оқибатларини камайтиришга бағишланган халқаро конференцияда Туркия ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш агентлигининг (TIKA) Ўзбекистондаги вакили Али Ихсан Чаглар 3000 гектар ер майдонига саксовул экишни таклиф қилди. Балки бу денгиздан томчидай гапдир, лекин шунинг ўзи ҳам Оролга ёрдам ҳисобланади.
— Вадим Ильич, сиз раҳбарлик қилаётган агентлик томонидан қандай ишлар амалга оширилмоқда?
— Бу йили давлат бюджетидан 785 миллион сўм маблағ кўчат экишга ажратилди. Аммо кўчат экишнинг ўзи камлик қилади, қумларнинг механик муҳофазаси ҳақида ҳам ўйлаб кўриш керак. 1 миллион гектар ҳудудга кўчат экиш ва ерларни суғориш ишлари 2030 йилга қадар давом эттирилиши режалаштирилган.
— Мавзуга қайтсак, 27 май бўронининг кимёвий таҳлил натижалари ҳали эълон қилинмади. Орол денгизини қутқариш концепциясини ишлаб чиқишда ушбу таҳлиллар асқатиши мумкинми?
— Албатта, ҳар қанақа маълумот кейинги ҳаракатларимизни режалаштиришда асқатади. Бугунги реал ҳолатни билиш — эртага самарали чоралар кўришнинг гарови. Яна такрорлаб айтаман, Орол ва Оролбўйи ҳудудлари мониторингини йўлга қўйиш ишига жиддий киришиш зарур.
Инна Аккерманцева, журналист.
Изоҳ (0)