“O‘zbekiston yerosti boyliklari mamlakatga zarar yetkazishi mumkin”. Tadqiqotchi bunga olib boradigan sabablarni sanadi

O‘zbekiston uran zaxiralari bo‘yicha beshinchi, oltin qazib olishda esa o‘ninchi o‘rinni band etgan. Hukumat so‘nggi yillarda mis konlarini o‘zlashtirishga ham jiddiy ahamiyat qaratmoqda. Bularning bari davlatni mineral resurslar bozorida yirik o‘yinchiga aylantirishi mumkin. “Ammo tog‘-kon sanoati faqat qazib olishdan iborat emas. Samarali boshqaruv, prioritetlarni to‘g‘ri belgilash hamda qat’iy standartlarsiz u ekologiyaga misli ko‘rilmagan zarar yetkazishi, hatto iqtisodiy farovonlikka chang solishi mumkin”, deydi Nodir Ro‘zmetov “Markaziy Osiyo kritik minerallari” mavzusida o‘tkazgan tadqiqotida. “Daryo” tadqiqotchining fikrlarini o‘zbek tiliga to‘lig‘icha tarjima qildi.

Mamlakat tanlov yoqasida turibdi. Toza energiya va yuqori texnologiyali ishlab chiqarish uchun muhim bo‘lgan minerallarga global talab misli ko‘rilmagan darajada oshib bormoqda. Oltin, mis, litiy va boshqa nodir yer elementlariga boy O‘zbekistonda dunyoning yetakchi ta’minotchilaridan biriga aylanish imkoniyati bor. Ammo tarix ko‘rsatganidek, bunday resurslar ikki tomonlama ta’sirga ega bo‘lishi mumkin.

Elektromobillar, qayta tiklanuvchi energiya va raqamli texnologiyalarga o‘tish jarayoni sabab muhim minerallarga bo‘lgan ehtiyoj keskin oshdi. O‘zbekiston 2024-yilda dunyodagi o‘nta eng yirik oltin ishlab chiqaruvchi davlat qatoriga kirdi. Qolaversa, mamlakat mis eksportini oshirib bormoqda. Endi esa u o‘zining hali o‘zlashtirilmagan muhim minerallari va nodir yer elementlari zaxiralaridan foydalangan holda global bozorga chiqishi mumkin. Agar jarayon to‘g‘ri boshqarilsa, mamlakatga milliardlab dollar sarmoya jalb qilinadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi mavqeyi mustahkamlanadi.

Biroq xavf ham katta. Sababi tabiiy resurslarga boy mamlakatlar ko‘pincha “resurs qarg‘ishi” deb nomlanuvchi holatga duch keladi — iqtisodiy o‘sish ortidan ekologik halokat, korrupsiya va beqarorlik kelib chiqadi. O‘zbekiston ham bundan mustasno emas. Xususan, Qozog‘istonning sanoat chiqindilari Sirdaryo daryosini ifloslantirib, chegaralarni kesib o‘tuvchi suvlar bilan muammo keltirib chiqarmoqda. Og‘ir metallar, mishyak va boshqa zaharli moddalar qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat xavfsizligi va jamoat salomatligiga tahdid solmoqda. Agar tog‘-kon sanoati qat’iy ekologik choralarsiz kengaytirilsa, noyob iqtisodiy imkoniyat ekologik falokatga aylanishi mumkin.

O‘zbekistonning konchilik ambitsiyalari atrof-muhit muammolari bilan bog‘liq holda keng muhokama qilinadigan “umumiy boyliklar fojiasi”ga o‘xshaydi. Unga ko‘ra, agar alohida manfaatdor tomonlar qisqa muddatli foydani uzoq muddatli barqarorlikdan ustun qo‘ysa, suv va havo kabi umumiy resurslar tiklab bo‘lmaydigan darajada zarar ko‘radi. Sirdaryo inqirozi bunga aniq misol bo‘la oladi.

Tarixda ham bunday mojarolar ko‘p uchragan. AQSH va Meksikaning Kolorado daryosi bo‘yicha kelishmovchiliklarini misol keltira olamiz. Daryoning yuqori oqimida nazoratsiz foydalanish quyi hududlarda suv tanqisligiga olib keldi. Oxir-oqibat, ikki mamlakat suvni adolatli taqsimlash va boshqarish bo‘yicha qat’iy kelishuvlarga erishdi.

Xuddi shunday vaziyat Mekong daryosida ham kuzatilgan. Xitoyning yuqori oqimdagi to‘g‘onlari Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida suv sathining keskin pasayishiga sabab bo‘ldi, bu esa qishloq xo‘jaligiga katta zarar yetkazmasdan qolmadi. Mintaqaviy hamkorlik bo‘yicha imzolangan kelishuvlar boshqaruvni yaxshilashga yordam berdi. O‘zbekiston ham shunday yondashuvlardan saboq olib, moslashuvchan strategiyalarni amalga joriy qilishi mumkin.

Markaziy Osiyodagi eng mashhur ekologik halokat Orol dengizining qurishi. U sanoatni noto‘g‘ri boshqarish qanday oqibatlarga olib kelishiga yaqqol misolidir. Bir paytlar dunyodagi to‘rtinchi yirik ko‘l bo‘lgan Orol dengizining hozirda atigi 10 foizigina saqlanib qolgan. Bu holat daryo suvlarining paxta yetishtirish uchun katta hajmda yo‘naltirilishi sabab yuzaga keldi. Orolning qurishi mahalliy iqtisodiyotlarni inqirozga olib keldi, biologik xilma-xillikni yo‘q qildi va salomatlik uchun xavfli bo‘lgan zaharli chang bo‘ronlarini keltirib chiqardi. Bu fojia O‘zbekiston uchun ogohlantiruvchi darsdir. U nodir minerallar sohasini rivojlantirishda ehtiyotkorlik zarurligini ko‘rsatadi.

O‘zbekistonning kelajagi faqat yer osti resurslariga emas, balki ularni boshqarishda qanday siyosat yuritilishiga bog‘liq bo‘ladi. Hukumat atrof-muhitni muhofaza qilish va uzoq muddatli iqtisodiy muvaffaqiyatni ta’minlash uchun bir nechta muhim yo‘nalishda qat’iy choralar ko‘rishi kerak.

Birinchi navbatda O‘zbekiston qo‘shni Qozog‘iston bilan sanoat chiqindilarini tartibga solish va umumiy suv resurslarini ifloslanishdan himoyalash bo‘yicha majburiy kelishuvlar tuzishi kerak. Diplomatik muzokaralar real vaqt rejimida suvni kuzatish texnologiyalarini ham nazarda tutishi zarur, bu esa ekologik boshqaruvda shaffoflik va javobgarlikni ta’minlaydi.

Tog‘-kon loyihalari qat’iy ekologik standartlarga muvofiq amalga oshirilishi shart. Kompaniyalar faoliyat yuritish uchun ruxsatnomani faqat to‘liq ekologik ekspertizadan so‘ng oladigan tizim zarur. Barqarorlik me’yorlarini buzganlar uchun moliyaviy jarimalar joriy etilishi lozim. O‘zbekiston ekologiya va salomatlikni foydadan ustun qo‘yishi shart.

Bundan tashqari atrof-muhitga zararlarni kamaytirish uchun suvni tejaydigan zamonaviy texnologiyalarga sarmoya kiritish lozim. Suvni qayta ishlash tizimlari, quruq chiqindilarni saqlash hamda ilg‘or filtratsiya usullaridan muvaffaqiyatli foydalanib kelayotgan Kanada va Avstraliya bu borada dars bo‘la oladi.

Mintaqaviy hamkorlik ustuvor bo‘lishi kerak. Markaziy Osiyodagi suv mojarolari yangilik emas. Ammo O‘zbekiston bu borada barqaror boshqaruvni ilgari surib, yetakchilik qilishi mumkin. Suvni muvofiqlashtirish bo‘yicha davlatlararo komissiya kabi tashkilotlar bilan aloqalarni kuchaytirish resurslarning adolatli taqsimoti va atrof-muhitni muhofaza qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Shu bilan birga O‘zbekiston hukumati ilmiy tadqiqotlar va kadrlar tayyorlashga sarmoya kiritishi lozim. Xomashyo eksportchisigina bo‘lib qolmaslik uchun universitetlar, texnologik kompaniyalar va soha mutaxassislari bilan hamkorlikni rivojlantirish muhimdir.

Eng muhimi, jamoatchilik ishtirokini ta’minlash zarur. Yirik tog‘-kon loyihalarini tasdiqlashdan oldin ochiq eshituvlar va faollar bilan maslahatlashuvlar standart amaliyotga aylanishi kerak.

O‘zbekistonning muhim minerallar bozoridagi kelajagi porloq bo‘lishi mumkin — lekin faqat strategiyaning markazida barqarorlik tursa.