“Ўзбекистон ерости бойликлари мамлакатга зарар етказиши мумкин”. Тадқиқотчи бунга олиб борадиган сабабларни санади

Ўзбекистон уран захиралари бўйича бешинчи, олтин қазиб олишда эса ўнинчи ўринни банд этган. Ҳукумат сўнгги йилларда мис конларини ўзлаштиришга ҳам жиддий аҳамият қаратмоқда. Буларнинг бари давлатни минерал ресурслар бозорида йирик ўйинчига айлантириши мумкин. “Аммо тоғ-кон саноати фақат қазиб олишдан иборат эмас. Самарали бошқарув, приоритетларни тўғри белгилаш ҳамда қатъий стандартларсиз у экологияга мисли кўрилмаган зарар етказиши, ҳатто иқтисодий фаровонликка чанг солиши мумкин”, дейди Нодир Рўзметов “Марказий Осиё критик минераллари” мавзусида ўтказган тадқиқотида. “Дарё” тадқиқотчининг фикрларини ўзбек тилига тўлиғича таржима қилди.

Мамлакат танлов ёқасида турибди. Тоза энергия ва юқори технологияли ишлаб чиқариш учун муҳим бўлган минералларга глобал талаб мисли кўрилмаган даражада ошиб бормоқда. Олтин, мис, литий ва бошқа нодир ер элементларига бой Ўзбекистонда дунёнинг етакчи таъминотчиларидан бирига айланиш имконияти бор. Аммо тарих кўрсатганидек, бундай ресурслар икки томонлама таъсирга эга бўлиши мумкин.

Электромобиллар, қайта тикланувчи энергия ва рақамли технологияларга ўтиш жараёни сабаб муҳим минералларга бўлган эҳтиёж кескин ошди. Ўзбекистон 2024 йилда дунёдаги ўнта энг йирик олтин ишлаб чиқарувчи давлат қаторига кирди. Қолаверса, мамлакат мис экспортини ошириб бормоқда. Энди эса у ўзининг ҳали ўзлаштирилмаган муҳим минераллари ва нодир ер элементлари захираларидан фойдаланган ҳолда глобал бозорга чиқиши мумкин. Агар жараён тўғри бошқарилса, мамлакатга миллиардлаб доллар сармоя жалб қилинади, янги иш ўринлари яратилади ва Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодиётидаги мавқейи мустаҳкамланади.

Бироқ хавф ҳам катта. Сабаби табиий ресурсларга бой мамлакатлар кўпинча “ресурс қарғиши” деб номланувчи ҳолатга дуч келади — иқтисодий ўсиш ортидан экологик ҳалокат, коррупция ва беқарорлик келиб чиқади. Ўзбекистон ҳам бундан мустасно эмас. Хусусан, Қозоғистоннинг саноат чиқиндилари Сирдарё дарёсини ифлослантириб, чегараларни кесиб ўтувчи сувлар билан муаммо келтириб чиқармоқда. Оғир металлар, мишяк ва бошқа заҳарли моддалар қишлоқ хўжалиги, озиқ-овқат хавфсизлиги ва жамоат саломатлигига таҳдид солмоқда. Агар тоғ-кон саноати қатъий экологик чораларсиз кенгайтирилса, ноёб иқтисодий имконият экологик фалокатга айланиши мумкин.

Ўзбекистоннинг кончилик амбициялари атроф-муҳит муаммолари билан боғлиқ ҳолда кенг муҳокама қилинадиган “умумий бойликлар фожиаси”га ўхшайди. Унга кўра, агар алоҳида манфаатдор томонлар қисқа муддатли фойдани узоқ муддатли барқарорликдан устун қўйса, сув ва ҳаво каби умумий ресурслар тиклаб бўлмайдиган даражада зарар кўради. Сирдарё инқирози бунга аниқ мисол бўла олади.

Тарихда ҳам бундай можаролар кўп учраган. АҚШ ва Мексиканинг Колорадо дарёси бўйича келишмовчиликларини мисол келтира оламиз. Дарёнинг юқори оқимида назоратсиз фойдаланиш қуйи ҳудудларда сув танқислигига олиб келди. Охир-оқибат, икки мамлакат сувни адолатли тақсимлаш ва бошқариш бўйича қатъий келишувларга эришди.

Худди шундай вазият Меконг дарёсида ҳам кузатилган. Хитойнинг юқори оқимдаги тўғонлари Жануби-Шарқий Осиё мамлакатларида сув сатҳининг кескин пасайишига сабаб бўлди, бу эса қишлоқ хўжалигига катта зарар етказмасдан қолмади. Минтақавий ҳамкорлик бўйича имзоланган келишувлар бошқарувни яхшилашга ёрдам берди. Ўзбекистон ҳам шундай ёндашувлардан сабоқ олиб, мослашувчан стратегияларни амалга жорий қилиши мумкин.

Марказий Осиёдаги энг машҳур экологик ҳалокат Орол денгизининг қуриши. У саноатни нотўғри бошқариш қандай оқибатларга олиб келишига яққол мисолидир. Бир пайтлар дунёдаги тўртинчи йирик кўл бўлган Орол денгизининг ҳозирда атиги 10 фоизигина сақланиб қолган. Бу ҳолат дарё сувларининг пахта етиштириш учун катта ҳажмда йўналтирилиши сабаб юзага келди. Оролнинг қуриши маҳаллий иқтисодиётларни инқирозга олиб келди, биологик хилма-хилликни йўқ қилди ва саломатлик учун хавфли бўлган заҳарли чанг бўронларини келтириб чиқарди. Бу фожиа Ўзбекистон учун огоҳлантирувчи дарсдир. У нодир минераллар соҳасини ривожлантиришда эҳтиёткорлик зарурлигини кўрсатади.

Ўзбекистоннинг келажаги фақат ер ости ресурсларига эмас, балки уларни бошқаришда қандай сиёсат юритилишига боғлиқ бўлади. Ҳукумат атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва узоқ муддатли иқтисодий муваффақиятни таъминлаш учун бир нечта муҳим йўналишда қатъий чоралар кўриши керак.

Биринчи навбатда Ўзбекистон қўшни Қозоғистон билан саноат чиқиндиларини тартибга солиш ва умумий сув ресурсларини ифлосланишдан ҳимоялаш бўйича мажбурий келишувлар тузиши керак. Дипломатик музокаралар реал вақт режимида сувни кузатиш технологияларини ҳам назарда тутиши зарур, бу эса экологик бошқарувда шаффофлик ва жавобгарликни таъминлайди.

Тоғ-кон лойиҳалари қатъий экологик стандартларга мувофиқ амалга оширилиши шарт. Компаниялар фаолият юритиш учун рухсатномани фақат тўлиқ экологик экспертизадан сўнг оладиган тизим зарур. Барқарорлик меъёрларини бузганлар учун молиявий жарималар жорий этилиши лозим. Ўзбекистон экология ва саломатликни фойдадан устун қўйиши шарт.

Бундан ташқари атроф-муҳитга зарарларни камайтириш учун сувни тежайдиган замонавий технологияларга сармоя киритиш лозим. Сувни қайта ишлаш тизимлари, қуруқ чиқиндиларни сақлаш ҳамда илғор филтрация усулларидан муваффақиятли фойдаланиб келаётган Канада ва Австралия бу борада дарс бўла олади.

Минтақавий ҳамкорлик устувор бўлиши керак. Марказий Осиёдаги сув можаролари янгилик эмас. Аммо Ўзбекистон бу борада барқарор бошқарувни илгари суриб, етакчилик қилиши мумкин. Сувни мувофиқлаштириш бўйича давлатлараро комиссия каби ташкилотлар билан алоқаларни кучайтириш ресурсларнинг адолатли тақсимоти ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишда муҳим аҳамият касб этади.

Шу билан бирга Ўзбекистон ҳукумати илмий тадқиқотлар ва кадрлар тайёрлашга сармоя киритиши лозим. Хом ашё экспортчисигина бўлиб қолмаслик учун университетлар, технологик компаниялар ва соҳа мутахассислари билан ҳамкорликни ривожлантириш муҳимдир.

Энг муҳими, жамоатчилик иштирокини таъминлаш зарур. Йирик тоғ-кон лойиҳаларини тасдиқлашдан олдин очиқ эшитувлар ва фаоллар билан маслаҳатлашувлар стандарт амалиётга айланиши керак.

Ўзбекистоннинг муҳим минераллар бозоридаги келажаги порлоқ бўлиши мумкин — лекин фақат стратегиянинг марказида барқарорлик турса.