Rossiyaning bir necha o‘n yillar davomida yuritgan tashqi siyosatini o‘rganayotgan ko‘pchilik tahlilchilar uchun may oyida Moskva va Toshkent o‘rtasida bo‘lib o‘tgan mintaqalar kengashi deyarli kutilmagan hodisa bo‘ldi. 20 yildan ortiq vaqt davomida bu kabi jarayon Rossiya Federatsiyasining deyarli barcha chegaradoshlari bilan kuzatilmoqda. Kola respublikasi, Murmansk va Arxangelsk viloyatlari dengiz yo‘llari orqali Skandinaviya davlatlari bilan doimo aloqada bo‘lib kelgan, Uzoq Sharq federal okrugi esa Xitoy bilan muhim xomashyo savdosini amalga oshirib kelgan. Biroq, aynan Kaspiy dengiziga yaqin hududlarda Ukrainadagi urush boshlanganidan keyin savdoda eng yuqori o‘sish kuzatilgan. Xususan, Tatariston va Boshqirdiston Markaziy Osiyo bilan, nafaqat, siyosiy muloqot darajasida, balki savdo-sotiq sohasida ham yaqinlashdi. Imzolangan bitimlar orasida 55 MVt quvvatga ega oltita yadroviy reaktor bo‘yicha kelishuv tuzilganini hisobga olsak, ushbu kichik o‘lchamli reaktorlar Rossiyadagi mintaqaviy paradiplomatiyaning bir qismiga aylanishi mumkinmi, degan savol tabiiy qiziqish uyg‘otadi.
Katta imkoniyat
Rossiyaning yadro diplomatiyasi yangi hodisa emas. Moskva atom energetikasi bo‘yicha bir qancha ishtirokchilar bilan hamkorlik qilib, ularni reaktorlar va shu kabi jihozlar hamda tajribali kadrlar bilan Rosatom kompaniyasi orqali taʼminlab kelmoqda. Rossiya so‘nggi o‘n yil ichida Turkiya, Misr, Bangladesh, Pokistonda atom elektr stansiyalarini rivojlantirish bilan shug‘ullanar ekan, Lotin Amerikasi bilan ham xuddi shunday yo‘l tutishga intildi, Argentinaga yaqinlashgan holda, Moskva global janub tomon taʼsir doirasini kengaytirdi. Biroq, mini-reaktorlar va kichik o‘lchamli reaktorlarning innovatsion konsepsiyasi Kreml uchun yadro diplomatiyasi manzarasini o‘zgartirishi mumkin. Kichik o‘lchamli reaktorlar narx yorlig‘ida ko‘rsatilgan xarajatlarni pasaytiradi, har bir 55 MVt quvvatga ega mini-reaktorning taxminiy narxi 200-400 million dollarni tashkil etib, milliardlab dollar talab etadigan yirik reaktorlarga solishtirganda ancha hamyonbop. Bunday loyihalarni ishlab chiqish mintaqalararo hamkorlikning natijasi bo‘lishi mumkin, bu esa Rossiya siyosatiga yangi tus olib keladi. Biroq, Markaziy Osiyoga kelsak, asosiy savol atom energetikasi bo‘yicha yaqinroq hamkorlik qilish uchun to‘g‘ri paradiplomatiya turi ishlab chiqilganmi yoki yo‘qmi?
Markaziy Osiyoda mintaqaviy paradiplomatiya
Markaziy Osiyoda Rossiya ikki asosiy markaz, xususan, Tatariston va Boshqirdiston orqali mintaqaviy paradiplomatiyani keng miqyosda amalga oshirmoqda. Ushbu strategiyaning asosiy mantiqiy sababi bu mintaqalarning yaqinligidan tashqari umumiy madaniy xususiyatlardir. Tatariston va Boshqirdiston Ukrainaga qarshi urush boshlanganidan keyin ham o‘sish surʼatlarini 3 foizdan ortiq holda saqlab kelmoqda. O‘z-o‘zidan bu statistika ajablanarli bo‘lmasligi mumkin. Biroq, har ikkala mintaqada ham Rossiya iqtisodiyotidagi o‘sishning asosiy tayanchi bo‘lgan kuchli mudofaa sektori mavjud emas, bu esa ular iqtisodiyotning boshqa sohalarida muvaffaqiyatga erishganliklarini ko‘rsatadi. 2022-yil oxirida Qozon shahrida bo‘lib o‘tgan “Rossiya—Islom dunyosi” xalqaro sammitining tashkil etilishi ham bunga misol bo‘la oladi. Unda Markaziy Osiyodan muhim o‘yinchilar ishtirok etdi va prezident Serdar Berdimuhammedov elektr mobilligi va umuman energetika kabi sohalarda hamkorlik muhimligini taʼkidladi. Mintaqaviy paradiplomatiyaning bu turi maʼlum darajada muvaffaqiyatli kechayotgan bo‘lsa-da, yadro diplomatiyasi uchun muvaffaqiyatli bo‘ladi degani emas, qolaversa bu strategiyaga baʼzi o‘zgartirishlar ham kiritish kerak bo‘ladi.
Yadroviy diplomatiya uchun yadro mintaqalari
Birinchi va eng qiyin qadam mintaqaviy paradiplomatiyani yadro diplomatiyasiga moslashtirish uchun qayta kalibrlash bo‘ladi. Bu qadam uchun yadro energetikasi muhim bo‘lgan hududlarni joriy etish masalasi muhokamaga qo‘yilishi kerak. Moskva viloyatidan tashqari, Rossiyada atom energiyasi uchun boshqa muhim mintaqalar Novosibirsk viloyati (yadro yoqilg‘isi ishlab chiqarish) va Rostov viloyati (reaktorlar qurilishi) hisoblanadi. Birinchisi allaqachon Qozog‘iston bilan qo‘shni mintaqa bo‘lib, Mintaqalar kengashida qatnashgan, lekin asosan qishloq xo‘jaligi texnikasi savdosini oshirish maqsadida, ikkinchisi esa O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan muloqotda ancha kam ishtirok etgan. Ularni jarayonga jalb qilish diplomatik nuqtayi nazardan qiyinroq vazifa bo‘lib, madaniy aloqalar yo‘qligini hisobga olsak, muvaffaqiyatli bo‘lsa, Moskvaning Markaziy Osiyo bo‘yicha strategiyasiga katta foyda keltirishi mumkin.
Taqsimlangan ishlab chiqarish
Ikkinchi element nomarkazlashtirish (desentralizatsiya) haqida. Kichik o‘lchamli tarmoqlarni rivojlantirish va markazlashtirilgan infratuzilmani yaratish maʼnosiz xarakterga ega. Bu, shuningdek, O‘zbekiston (va mintaqaning qolgan qismi) ega bo‘lgan hozirgi zaif elektr tarmog‘iga ortiqcha yuk olib keladi hamda uni elektr taʼminotidagi uzilishlarga qarshi himoyasiz qiladi. Jizzax viloyatida yig‘ish o‘rniga butun mamlakat bo‘ylab kichik miqyosdagi bo‘linmalar orqali taqsimlangan ishlab chiqarish qimmatroq bo‘lishi mumkin, ammo bu samaraliroq va energiya xavfsizligini oshiradi, shu bilan birga, mintaqaviy paradiplomatiya va ijtimoiy qabulni oshirishning ajoyib namunasi ekanligini isbotlaydi. Boshqa tomondan, taqsimlangan ishlab chiqarish texnik cheklovlarga olib kelishi mumkin, chunki Markaziy Osiyo jiddiy suv tanqisligiga duch kelmoqda va Xorazm hamda Qoraqalpog‘iston kabi ko‘plab mintaqalar yadroviy reaktorlarda sovitishni taʼminlashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bu cheklovlarni inobatga oladigan, lekin suvni tejaydigan boshqa texnologiyalarni ishlab chiqishni rag‘batlantiradigan murakkab siyosat O‘zbekiston va mintaqadagi barcha ishtirokchi mamlakatlarga zarur bo‘ladi.
Xulosa
Umuman olganda, mintaqaviy paradiplomatiya va yadro diplomatiyasi Moskva Ukrainadagi urush boshlanishidan oldin ham qo‘llayotgan siyosiy vositalar bo‘lgan. Biroq bu ikki elementni birlashtirish Markaziy Osiyo bilan hamkorlik qilish uchun ko‘plab imkoniyatlarni keltirib chiqaradi. Ammo Markaziy Osiyo davlatlari ham, agar bu strategiya oxir-oqibat samarali bo‘ladigan bo‘lsa, kuchaytirilgan energiya xavfsizligidan foyda olishi mumkin. Lekin bu amalga oshishi uchun Rossiyaning mintaqaviy siyosatini takomillashtirish jarayoni, shuningdek, texnik, ekologik va iqtisodiy cheklovlarni hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Bu hamkorlik muvaffaqiyatli bo‘lishi, asosan, Markaziy Osiyoning energiya xavfsizligi bilan bog‘liq.
Muallif: Dimitris Simeonidis
Dimitris Simeonidis — Markaziy Osiyoga yo‘naltirilgan energiya geoiqtisodiyoti va geosiyosat bo‘yicha ekspert. U energiya va qishloq oziq-ovqat tizimlari uchun markazlashtirilmagan yechimlar global tarmog‘iga (DSGN) asos solgan va Gretsiyaning Kritdagi birinchi “yashil” vodorod loyihasini boshqaradi. Bundan tashqari, u URANO Kapitalʼda maslahatchi bo‘lib ishlaydi, YES-Europeʼda siyosat yo‘nalishi mutaxassisi sifatida faoliyat yuritadi, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik tashkilotida ham ekspert hisoblanadi. Dimitris, shuningdek, Yevropa Ittifoqining Iqlim kelishuvi targ‘ibotchisi va Young Energy Ambassadors vakilidir.
Dunyo yangiliklaridan xabardor bo‘lish uchun “Daryo”ning Instagram va Xʼdagi rasmiy sahifalarini kuzatib boring.
Izoh (0)