Markaziy Osiyo davlatlari Rossiya bilan iqtisodiy aloqalarni kengaytirishi ortidan sanksiyalarga duchor bo‘ladimi?

18-iyun kuni Yevropa Ittifoqining sanksiyalar bo‘yicha xalqaro maxsus vakili Devid OSallivan Qozog‘istonga tashrif buyurib, mamlakat rasmiylari tomonidan Rossiyaga qarshi sanksiyalarga rioya qilinilishi masalasini muhokama qildi. “Sanksiyalar masalasida Qozog‘iston uchun bir nechta muammolar yuzaga kelgan edi, ammo biz u yerda katta yutuqlarga ham erisha oldik”, — dedi Yevropa rasmiysi tashrif chog‘ida. OSallivanning taʼkidlashicha, Yevropa Ittifoqi Qozog‘istonning sanksiyalarga qo‘shilmaslik qarorini hurmat qiladi.

Shulardan kelib chiqqan holda, “Daryo” kolumnisti Eldaniz Gusseyinov “Markaziy Osiyo davlatlariga Rossiya bilan iqtisodiy aloqalarni kengaytirgani uchun sanksiyalar qo‘llanilishi mumkinmi?” degan savolga javob izlashga urinib ko‘rdi.

Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo davlatlariga qarshi sanksiyalar qo‘llamaslikka vaʼda berdi

Rossiya va Rossiya kompaniyalarining sanksiyalar rejimini Markaziy Osiyo davlatlari orqali chetlab o‘tishi masalasi Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi mojaro boshlanganidan beri Yevropa rasmiylarini tashvishga solayotgan edi. Bu xavotir Yevropa Ittifoqi vakillarini Markaziy Osiyo davlatlari bilan muzokaralar olib borish uchun mintaqaga tez-tez tashrif buyurishga undadi. AQSH sanksiyalarining so‘nggi paketi mintaqadagi bir nechta kompaniyalarni o‘z ichiga oladi, biroq G‘arb mamlakatlarida Rossiya va unga chegaradosh davlatlar o‘rtasidagi savdo aloqalari, xususan, harbiy ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin bo‘lgan harbiy tovarlar yoki tovarlarning reeksport qilinishining oldini olish bo‘yicha o‘ziga xos qizil chiziqlar mavjud. 2023-yil 2-iyun kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilish chog‘ida Yevropa Kengashi prezidenti Sharl Mishel Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarini Yevropa Ittifoqi sanksiyalar rejimini chetlab o‘tgani uchun ularning mamlakatlariga qarshi sanksiyalar joriy etish niyatida emasligiga ishontirdi.

Bundan tashqari, Yevropa kompaniyalari Markaziy Osiyo davlatlari orqali Rossiya bilan iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lishi mumkin. 140 million kishilik yirik bozorga ega Rossiya va unga chambarchas bog‘liq 220 million kishilik Markaziy Osiyo mamlakatlari bozori katta iqtisodiy imkoniyatlarni taqdim etadi. Qozog‘iston va Qirg‘iziston Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi (YOII) aʼzolari, O‘zbekiston va Tojikiston esa ushbu tashkilot erkin savdo zonasining bir qismidir. Markaziy Osiyo davlatlari yirik rus kompaniyalari uchun o‘z ishlab chiqarish yoki taʼminot zanjirlarini ko‘chirish xabiga aylanmoqda va boshqa davlatlar, masalan, Janubiy Koreya Markaziy Osiyo orqali Rossiya bilan iqtisodiy hamkorlikni kengaytirishdan manfaatdor bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston va Qozog‘istonda tashkil etilgan korxonalar soni bo‘yicha Rossiya allaqachon yetakchilik qilmoqda. 2022-yil holatiga ko‘ra, Rossiya O‘zbekistondagi eng yirik xorijiy investor hisoblanadi.

Qolaversa, Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo davlatlariga qarshi sanksiyalar qo‘llashni istamaydi, chunki bu Yevropa Ittifoqi va mintaqa o‘rtasidagi munosabatlarga salbiy taʼsir ko‘rsatishi mumkin. Sanksiyalar allaqachon mamlakatlarning o‘ziga emas, balki Markaziy Osiyoda faoliyat yurituvchi xususiy kompaniyalarga qaratilgan.

Markaziy Osiyo mamlakatlari va Rossiya o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning yangi mexanizmini shakllantirish

Rossiyaga qarshi sanksiyalar Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida Osiyo va Yevropadagi boshqa yirik iqtisodiy o‘yinchilarni o‘z ichiga olgan iqtisodiy hamkorlikning yangi shakllarini izlashga undadi. Yirik kompaniyalarning Rossiya bozori bilan ishlashga qiziqishi ortib bormoqda, bu esa mahsulotning bir qismini Markaziy Osiyo mamlakatlariga o‘tkazishga va mintaqada o‘z sanoat ishlab chiqarishini kengaytirishga olib keldi. Ushbu siljish mintaqaning geografik joylashuvi va o‘sib borayotgan yosh ishchi kuchining mavjudligi bilan bog‘liq.

Automotive Logistics maʼlumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda avtomobil ishlab chiqarishda sezilarli o‘sish kuzatilgan. O‘zbekiston hukumati avtomobilsozlik salohiyatini oshirish maqsadida turli xorijiy kompaniyalar bilan hamkorlik qildi. Masalan, Xitoyning BYD kompaniyasi O‘zbekiston hukumati nazoratidagi UzAuto avtokorxonasi bilan qo‘shma korxona tashkil etib, Jizzax viloyatida zavod qurishga kirishdi. Ushbu zavod yiliga 50 000 gibrid va elektromobil ishlab chiqarishni maqsad qilgan, kelajakda 300 000 donagacha ko‘paytirishni rejalashtirmoqda, deya qo‘shimcha qiladi Automotive Logistics. Bundan tashqari, Kia, Exeed va Chery kabi kompaniyalar O‘zbekistonda o‘z faoliyatini kengaytirib, mamlakatning 2030-yilga borib yiliga 1 million avtomobil ishlab chiqarish maqsadiga hissa qo‘shmoqda.

Avtomobil sanoatidan tashqari, boshqa sohalar ham o‘sishni boshdan kechirmoqda. O‘zbekiston Janubiy Koreya bilan yuqori texnologiyali va innovatsion hamkorlikka qaratilgan bir qancha sarmoyaviy bitimlar, jumladan, 9,6 milliard dollarlik paket bo‘yicha bitim tuzdi. Bu mintaqadagi texnologik imkoniyatlar va infratuzilmani yaxshilashga qaratilgan sanoat faoliyatining anʼanaviy ishlab chiqarishdan tashqari diversifikatsiya qilinishidan dalolat beradi.

Qozog‘iston Rossiyadagi faoliyatini to‘xtatmoqchi bo‘lgan kompaniyalar vakillarini faol ravishda taklif qilmoqda. Qozog‘iston tashqi ishlar vaziri o‘rinbosari Almas Aydarovning maʼlum qilishicha, 401 kompaniya Qozog‘istonga ko‘chib o‘tish uchun taklif olgan. 2024-yil mart oyi boshida Rossiyadan Qozog‘istonga qiymati 1,5 milliard dollardan ortiq bo‘lgan 41 kompaniya ko‘chirilayotgani xabar qilingan edi, deya xabar beradi Qozog‘iston Milliy iqtisodiyot vaziri o‘rinbosari Bauyrjan Qudaybergenov. Bundan tashqari, umumiy kapitallashuvi qariyb 1 milliard dollar bo‘lgan yana 37 ta kompaniya Rossiyadan ko‘chib o‘tish jarayonida. Ko‘chib o‘tganlar orasida Honeywell, InDriver, Fortescue, Skoda, GE Healthcare va Philips bor. Kia shuningdek, Qo‘stanay viloyatida Rossiya bozoriga mo‘ljallangan avtomobil ishlab chiqaruvchi zavod ochadi. Qo‘stanay zavodi KIAning Qozog‘istonda va dunyoda birinchi bo‘lib o‘z hisobidan tashkil etgan xorijiy ishlab chiqarish tuzilmasi bo‘ladi.

Rossiyaga nisbatan G‘arbiy strategiya: xorijiy to‘lov operatsiyalariga cheklovlarni oshirish

G‘arb davlatlari Rossiyaga tovarlarni qayta eksport qilgani uchun Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan sanksiyalar qo‘llash o‘rniga, Rossiya banklari bilan to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatini cheklashga ko‘proq eʼtibor qaratmoqda. Mutaxassislarning fikricha, AQSHning yaqinda kiritgan sanksiyalar paketi tashqi savdo operatsiyalarini dollar va yevroda to‘lash imkoniyati yo‘qligi sababli kelgusi olti oy ichida eksport va importning 10-25 foizga qisqarishi kabi jiddiy xavfga olib kelishi mumkin. Bu muhim import taqchilligiga va investitsiya faolligining to‘xtab qolishiga olib kelishi mumkin, bu esa eksport daromadlarining potensial pasayishiga olib kelishi prognoz qilingan.

Eng eʼtiborga molik chora-tadbirlardan biri bu sanksiya kiritilgan Rossiya subyektlari bilan operatsiyalarni osonlashtiradigan xorijiy moliya institutlariga nisbatan kuchaytirilgan cheklovlardir. Bunga AQSH moliya tizimi va SWIFT (Jahon banklararo moliyaviy telekommunikatsiyalar jamiyati) tomonidan taqdim etilgan global moliya tarmog‘idan uzilgan Rossiyaning yirik banklari va ularning sho‘ba korxonalarining keng doirasi kiradi. Ushbu cheklovlar Rossiya banklari uchun transchegaraviy to‘lovlarni amalga oshirishni juda qiyinlashtirdi va ularni kamroq samarali va qimmatroq alternativlarga murojaat qilishga majbur qildi. Shunday qilib, Rossiya tashqi muhitda savdoning yangi voqeliklariga moslashish va yangi platformalarni topish uchun vaqt kerak bo‘ladi.