Россиянинг бир неча ўн йиллар давомида юритган ташқи сиёсатини ўрганаётган кўпчилик таҳлилчилар учун май ойида Москва ва Тошкент ўртасида бўлиб ўтган минтақалар кенгаши деярли кутилмаган ҳодиса бўлди. 20 йилдан ортиқ вақт давомида бу каби жараён Россия Федерациясининг деярли барча чегарадошлари билан кузатилмоқда. Кола республикаси, Мурманск ва Архангелск вилоятлари денгиз йўллари орқали Скандинавия давлатлари билан доимо алоқада бўлиб келган, Узоқ Шарқ федерал округи эса Хитой билан муҳим хом ашё савдосини амалга ошириб келган. Бироқ, айнан Каспий денгизига яқин ҳудудларда Украинадаги уруш бошланганидан кейин савдода энг юқори ўсиш кузатилган. Хусусан, Татаристон ва Бошқирдистон Марказий Осиё билан, нафақат, сиёсий мулоқот даражасида, балки савдо-сотиқ соҳасида ҳам яқинлашди. Имзоланган битимлар орасида 55 МВт қувватга эга олтита ядровий реактор бўйича келишув тузилганини ҳисобга олсак, ушбу кичик ўлчамли реакторлар Россиядаги минтақавий парадипломатиянинг бир қисмига айланиши мумкинми, деган савол табиий қизиқиш уйғотади.
Катта имконият
Россиянинг ядро дипломатияси янги ҳодиса эмас. Москва атом энергетикаси бўйича бир қанча иштирокчилар билан ҳамкорлик қилиб, уларни реакторлар ва шу каби жиҳозлар ҳамда тажрибали кадрлар билан Росатом компанияси орқали таъминлаб келмоқда. Россия сўнгги ўн йил ичида Туркия, Миср, Бангладеш, Покистонда атом электр станцияларини ривожлантириш билан шуғулланар экан, Лотин Америкаси билан ҳам худди шундай йўл тутишга интилди, Аргентинага яқинлашган ҳолда, Москва глобал жануб томон таъсир доирасини кенгайтирди. Бироқ, мини-реакторлар ва кичик ўлчамли реакторларнинг инновацион концепцияси Кремль учун ядро дипломатияси манзарасини ўзгартириши мумкин. Кичик ўлчамли реакторлар нарх ёрлиғида кўрсатилган харажатларни пасайтиради, ҳар бир 55 МВт қувватга эга мини-реакторнинг тахминий нархи 200-400 миллион долларни ташкил этиб, миллиардлаб доллар талаб этадиган йирик реакторларга солиштирганда анча ҳамёнбоп. Бундай лойиҳаларни ишлаб чиқиш минтақалараро ҳамкорликнинг натижаси бўлиши мумкин, бу эса Россия сиёсатига янги тус олиб келади. Бироқ, Марказий Осиёга келсак, асосий савол атом энергетикаси бўйича яқинроқ ҳамкорлик қилиш учун тўғри парадипломатия тури ишлаб чиқилганми ёки йўқми?
Марказий Осиёда минтақавий парадипломатия
Марказий Осиёда Россия икки асосий марказ, хусусан, Татаристон ва Бошқирдистон орқали минтақавий парадипломатияни кенг миқёсда амалга оширмоқда. Ушбу стратегиянинг асосий мантиқий сабаби бу минтақаларнинг яқинлигидан ташқари умумий маданий хусусиятлардир. Татаристон ва Бошқирдистон Украинага қарши уруш бошланганидан кейин ҳам ўсиш суръатларини 3 фоиздан ортиқ ҳолда сақлаб келмоқда. Ўз-ўзидан бу статистика ажабланарли бўлмаслиги мумкин. Бироқ, ҳар иккала минтақада ҳам Россия иқтисодиётидаги ўсишнинг асосий таянчи бўлган кучли мудофаа сектори мавжуд эмас, бу эса улар иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида муваффақиятга эришганликларини кўрсатади. 2022 йил охирида Қозон шаҳрида бўлиб ўтган “Россия—Ислом дунёси” халқаро саммитининг ташкил этилиши ҳам бунга мисол бўла олади. Унда Марказий Осиёдан муҳим ўйинчилар иштирок этди ва президент Сердар Бердимуҳаммедов электр мобиллиги ва умуман энергетика каби соҳаларда ҳамкорлик муҳимлигини таъкидлади. Минтақавий парадипломатиянинг бу тури маълум даражада муваффақиятли кечаётган бўлса-да, ядро дипломатияси учун муваффақиятли бўлади дегани эмас, қолаверса бу стратегияга баъзи ўзгартиришлар ҳам киритиш керак бўлади.
Ядровий дипломатия учун ядро минтақалари
Биринчи ва энг қийин қадам минтақавий парадипломатияни ядро дипломатиясига мослаштириш учун қайта калибрлаш бўлади. Бу қадам учун ядро энергетикаси муҳим бўлган ҳудудларни жорий этиш масаласи муҳокамага қўйилиши керак. Москва вилоятидан ташқари, Россияда атом энергияси учун бошқа муҳим минтақалар Новосибирск вилояти (ядро ёқилғиси ишлаб чиқариш) ва Ростов вилояти (реакторлар қурилиши) ҳисобланади. Биринчиси аллақачон Қозоғистон билан қўшни минтақа бўлиб, Минтақалар кенгашида қатнашган, лекин асосан қишлоқ хўжалиги техникаси савдосини ошириш мақсадида, иккинчиси эса Ўзбекистон ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари билан мулоқотда анча кам иштирок этган. Уларни жараёнга жалб қилиш дипломатик нуқтайи назардан қийинроқ вазифа бўлиб, маданий алоқалар йўқлигини ҳисобга олсак, муваффақиятли бўлса, Москванинг Марказий Осиё бўйича стратегиясига катта фойда келтириши мумкин.
Тақсимланган ишлаб чиқариш
Иккинчи элемент номарказлаштириш (децентрализация) ҳақида. Кичик ўлчамли тармоқларни ривожлантириш ва марказлаштирилган инфратузилмани яратиш маъносиз характерга эга. Бу, шунингдек, Ўзбекистон (ва минтақанинг қолган қисми) эга бўлган ҳозирги заиф электр тармоғига ортиқча юк олиб келади ҳамда уни электр таъминотидаги узилишларга қарши ҳимоясиз қилади. Жиззах вилоятида йиғиш ўрнига бутун мамлакат бўйлаб кичик миқёсдаги бўлинмалар орқали тақсимланган ишлаб чиқариш қимматроқ бўлиши мумкин, аммо бу самаралироқ ва энергия хавфсизлигини оширади, шу билан бирга, минтақавий парадипломатия ва ижтимоий қабулни оширишнинг ажойиб намунаси эканлигини исботлайди. Бошқа томондан, тақсимланган ишлаб чиқариш техник чекловларга олиб келиши мумкин, чунки Марказий Осиё жиддий сув танқислигига дуч келмоқда ва Хоразм ҳамда Қорақалпоғистон каби кўплаб минтақалар ядровий реакторларда совитишни таъминлашда қийинчиликларга дуч келиши мумкин. Бу чекловларни инобатга оладиган, лекин сувни тежайдиган бошқа технологияларни ишлаб чиқишни рағбатлантирадиган мураккаб сиёсат Ўзбекистон ва минтақадаги барча иштирокчи мамлакатларга зарур бўлади.
Хулоса
Умуман олганда, минтақавий парадипломатия ва ядро дипломатияси Москва Украинадаги уруш бошланишидан олдин ҳам қўллаётган сиёсий воситалар бўлган. Бироқ бу икки элементни бирлаштириш Марказий Осиё билан ҳамкорлик қилиш учун кўплаб имкониятларни келтириб чиқаради. Аммо Марказий Осиё давлатлари ҳам, агар бу стратегия охир-оқибат самарали бўладиган бўлса, кучайтирилган энергия хавфсизлигидан фойда олиши мумкин. Лекин бу амалга ошиши учун Россиянинг минтақавий сиёсатини такомиллаштириш жараёни, шунингдек, техник, экологик ва иқтисодий чекловларни ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Бу ҳамкорлик муваффақиятли бўлиши, асосан, Марказий Осиёнинг энергия хавфсизлиги билан боғлиқ.
Муаллиф: Димитрис Симеонидис
Димитрис Симеонидис — Марказий Осиёга йўналтирилган энергия геоиқтисодиёти ва геосиёсат бўйича эксперт. У энергия ва қишлоқ озиқ-овқат тизимлари учун марказлаштирилмаган ечимлар глобал тармоғига (DSGN) асос солган ва Грециянинг Критдаги биринчи “яшил” водород лойиҳасини бошқаради. Бундан ташқари, у URANО Каpital’да маслаҳатчи бўлиб ишлайди, YЕS-Europa’да сиёсат йўналиши мутахассиси сифатида фаолият юритади, Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик ташкилотида ҳам эксперт ҳисобланади. Димитрис, шунингдек, Европа Иттифоқининг Иқлим келишуви тарғиботчиси ва Young Energy Аmbassadors вакилидир.
Дунё янгиликларидан хабардор бўлиш учун “Дарё”нинг Instagram ва Х’даги расмий саҳифаларини кузатиб боринг.
Изоҳ (0)