Kir Starmer Buyuk Britaniyaning navbatdagi bosh vaziri bo‘ladi, 4-iyul kuni mamlakatda bo‘lib o‘tgan parlament saylovlarida uning Leyboristlar partiyasi ko‘pchilik o‘rinni qo‘lga kiritdi. Amaldagi bosh vazir Rishi Sunakning Konservativ partiyasi esa 14 yillik hukmronligi davomida ilk bor ozchilik o‘rinni egalladi. 

Parlamentda ko‘pchilikni qo‘lga kiritish uchun partiya kamida 326 o‘rinni olishi kerak. Bu chiziqni kesib o‘tgan partiya rahbari bosh vazir bo‘ladi va hukumatni tuzadi. Muxolifatdagi Leyboristlar partiyasi 393 o‘rinni, Konservativ partiya esa 103 o‘rinni qo‘lga kiritgan. 

“O‘zgarishlar bugundan boshlanadi. Biz xaosga yakun yasaymiz va barham beramiz dedik, yangi sahifa boshlanishini aytdik. Bugun navbatdagi bobni boshlaymiz, o‘zgarishlar, milliy yangilanish missiyasini va mamlakatimizni qayta qurishni boshlaymiz”, — dedi Starmer o‘zining g‘alaba nutqida.

Rishi Sunak mag‘lubiyatini tan olgan va Starmerga qo‘ng‘iroq qilib, uni g‘alabasi bilan tabriklagan.

“Bugun hokimiyat tinch va tartibli ravishda, barcha tomonlarning yaxshi niyatlari bilan qo‘ldan qo‘lga o‘tadi. Men ko‘p narsani o‘rganishim va anglashim kerak, ko‘plab yaxshi va mehnatkash konservativ nomzodlarni yo‘qotganim uchun javobgarlikni o‘z zimmamga olaman... Juda afsusdaman”, — degan bosh vazir.

G‘alabasining ishonchli bo‘lishiga qaramay, so‘rovnomalar Starmer yoki uning partiyasiga nisbatan katta qiziqish yo‘qligini ko‘rsatdi. Bundan tashqari, u hokimiyatga kelishi fonida mamlakat bir qator qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda.

• Buyuk Britaniyaning soliq yuklari Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng yuqori darajaga yetadi, sof qarz yillik ishlab chiqarish hajmiga deyarli tenglashgan, yashash darajasi pasaygan, davlat xizmatlari, ayniqsa, ish tashlashlar tufayli milliy sog‘liqni saqlash xizmati faoliyati sekinlashgan.

Starmer allaqachon Leyboristlarning asosiy rejalarini, masalan, yashil xarajatlar bo‘yicha asosiy majburiyatlarini qisqartirishga majbur bo‘ldi, shu bilan birga, u “mehnatkashlar” uchun soliqlarni oshirmaslikka va’da berdi.

“Sizga bu oson kechadi, deb va’da bermayman. Mamlakatni o‘zgartirish tugmani bosishga o‘xshamaydi. Bu qiyin ish. Sabrli, qat’iyatli ishlang va biz olg‘a siljiymiz”, — degan u.

Starmer Konservatorlarning (Rishi Sunak partiyasi) Ruandaga noqonuniy migrantlarni yuborish haqidagi munozarali siyosatidan voz kechishga va’da bergan. Ammo migratsiya muammosi muhim bo‘lgani sababli yangi bosh vazir kichik qayiqlarda Fransiyaga o‘n minglab odamlarning kelishini to‘xtatish uchun yechim topishga majbur bo‘ladi. 

Konservativ bosh vazirlarga ishonchning so‘nishi

Saylovdagi g‘alaba Starmer va Leyborist uchun ajoyib burilishni anglatadi. Tanqidchilar va tarafdorlar aytganidek, atigi uch yil oldin ekzistensial inqiroz yuz bergan. Bir qator konservativ janjallar — xususan, COVID-19 karantini davrida Dauning-stritda o‘tkazilgan ziyofatlar o‘sha paytdagi bosh vazir Boris Jonsonga ishonchni pasaytirib, uning so‘rovnomalardagi yetakchiligini yo‘q qildi.

Jonson boshqa ko‘plab ingliz siyosatchilari kabi Iton (mamlakatning 19 bosh vaziri shu maktabdan o‘qigan) va Oksfordda tahsil olgan. U yerda bo‘lajak bosh vazir Devid Kemeron (amaldagi Britaniya tashqi ishlar vaziri) bilan do‘stlashgan. Jonson 2008-yilda London merligiga saylovda g‘alaba qozonganidan so‘ng mamlakat tashqarisida ham mashhurlikka erishgan.

U jinoyatchilikka qarshi kurash, arzon uy-joylar qurish, transport infratuzilmasidagi o‘zgarishlarni o‘zining lavozimdagi yutug‘i deb bilgan. Xususan, u velosiped ijarasini tashkil qilgan va shahar hokimiyatiga tez-tez velosipedda kelgan. Jonson bosh vazir bo‘lganidan keyin xavfsizlik nuqtayi nazaridan velosiped haydashni to‘xtatgan.

Boris kulgili vaziyatlarga tushishi bilan ham mashhur. 2012-yilgi Olimpiadaning ochilish marosimida u osma trosda bir necha metr masofani bosib o‘tmoqchi bo‘lganida, trosda osilib qolgan.

2016-yildan 2018-yilgacha Jonson Tereza Mey kabinetida tashqi ishlar vaziri bo‘lgan. Keyinchalik bu lavozimidan iste’foga chiqqan Jonson parlamentga qaytgan va 2019-yil 22-iyulda Konservativlar partiyasi yetakchisi saylovida g‘alaba qozonib, bosh vazir bo‘lgan.

Boris Jonson 2022-yil iyul oyida, qator janjallardan so‘ng iste’foga chiqqan edi. Sentyabr boshida Konservatorlar partiyasi yangi saylovlar o‘tkazdi, unda o‘sha paytda Britaniya Tashqi ishlar vazirligini boshqargan Liz Trass g‘alaba qozondi. Bosh vazir sifatida Trass nomaqbul iqtisodiy islohotlarni taklif qildi va 45 kundan keyin iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi. Endilikda esa Rishi Sunakning mag‘lubiyati Konservativ partiyaga bo‘lgan ishonchga putur yetganini ko‘rsatadi.

Britaniya tarixida eng qisqa muddatga hukmronlik qilgan bosh vazir

Liz Trass Britaniya bosh vaziri lavozimiga 2022-yilning 5-sentyabrida saylandi. Ammo saylov umumxalq o‘rtasida emas, Konservativ partiyaning 160 ming nafarga yaqin a’zosi orasida kechdi. Sababi o‘shanda partiyaning amaldagi yetakchisi, sobiq bosh vazir Boris Jonson bir qator mojaroli holatlar sabab iste’fo berishga majbur bo‘lgan.

Hukumat vakili sifatida 10 yildan ortiq faoliyat yuritib kelayotgan siyosatchi hech qaysi lavozimida uzoq vaqt ishlamagan. Avval ta’lim sohasida, so‘ng oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi ishlari bo‘yicha davlat kotibi lavozimida faoliyat yuritgan. Sobiq bosh vazir Tereza Mey davrida adliya vaziriga aylangan va bu orqali mamlakat tarixidagi bu lavozimni egallagan birinchi ayol siyosatchi bo‘lgan.

• 2019-yilgi umumiy saylovlarda konservatorlar g‘alaba qozonganidan so‘ng, bosh vazir Boris Jonson Trassni xalqaro savdo kotibi etib tayinlagan. 2021-yilda esa u Britaniya tashqi ishlar vaziri bo‘lgan. Bosh vazirlikkacha shu lavozimlarni egallagandi.

Trass moliya vaziri Kvazi Kvarteng bilan birgalikda soliqlarni keskin kamaytirish va boshqa choralarni o‘z ichiga olgan, radikal islohotlarga boy iqtisodiy rivojlanish rejasini taqdim etgach, fond birjasida vahima boshlandi.

Obligatsiya va aksiyalar tushib ketdi. Jamoatchilik noroziliklari avj oldi. Milliy valyuta — funt sterling AQSH dollariga nisbatan rekord darajada pasaydi. Shu sababli Trass moliya vazirini ishdan bo‘shatdi va o‘zining ko‘plab rejalaridan voz kechdi. Keyinchalik o‘zi ham iste’foga chiqdi.

Rishi Sunak

Rishi Sunak ilk bor 2015-yilda Buyuk Britaniyaning Jamoatlar palatasiga saylangan. Uch yildan so‘ng u Tereza Mey hukumatida vazir yordamchisi lavozimini egallagan. 2019-yil iyul oyida u Boris Jonson hukumatida Britaniya G‘aznachiligining bosh kotibi etib tayinlangan. 2020-yil fevral oyida esa Sunak Britaniya moliya vaziri bo‘lgan. Ikki yildan keyin u Britaniyaning yangi, 57-bosh vaziri etib tayinlangan edi.

Sunak o‘z partiyasidagi ko‘pchilikni may oyining boshida muddatdan oldin saylov e’lon qilib, hayratda qoldirdi. O‘shanda Konservatorlar so‘rovnomalarda leyboristlardan 20 ballga ortda edi.

“Biz yutqazishga loyiq edik. Konservativ partiya charchagan va g‘oyalari tugagan ko‘rinadi. Afsuski, hammasi Rishi Sunakning aybi emas. Boris Jonson va Liz Trass partiyani falokatga olib keldi. Rishi Sunak esa mag‘lub bo‘lgan odam”, — deydi Grassroots Conservatives tashkiloti raisi Ed Kostello.