Bundan 248 yil muqaddam, 1776-yilning 4-iyulida AQSHda Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilindi. Ushbu sanadan Qo‘shma Shtatlarning tarixi boshlandi. Qudratli imperiyaning okeanorti koloniyasi bo‘lgan hudud mustaqillik uchun metropoliya bilan urushga kirdi va unda g‘olib chiqdi. Qudratli qirol hokimiyati ham, cherkov hukmronligi ham bo‘lmagan mamlakat o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini tanladi. AQSHda ishlab chiqilgan konstitutsiya esa uzoq yillar davomida butun dunyo bo‘ylab erkinlik va tenglik uchun harakatlarni ilhomlantirib keldi. Quyida “sehrli diyor”ning qariyb ikki yarim asrlik tarixi va rivojlanish omillari haqida mulohaza yuritiladi.
Inqilobdan oldingi Amerika
XVIII asr o‘rtalarida Amerika koloniyalari Britaniya imperiyasining hukmronligi ostida edi. Bu koloniyalarda markaz boshqaruvi asosida sanoat va ko‘plab sohalar rivojlanayotgan bo‘lsa-da, aholining turli guruhlari o‘rtasida keskinliklar ham davom etib kelayotgan edi. Buyuk Britaniyaning qitʼadagi mustamlakachilik siyosati va doimiy repressiyalari sharoitida yashirin kuch koloniya xalqlarini mustaqillik g‘oyalari bilan to‘lqinlantirib kelayotgan edi.
Shimoliy Amerikada savdo-sotiq va ishlab chiqarish ortidan katta foyda ko‘rishni boshlagan boy shtatlar Britaniyaning adolatsiz savdo nizomi va cheklovlaridan norozi edi. Qitʼaga faqat Buyuk Britaniyadan va Londondagi hukumat belgilagan narxlarda tovarlar olib kelish mumkin edi. Bunga qarshi chiqqan, dominion huquqini talab qilganlar esa muntazam ravishda tergov va taʼqiblarga duchor bo‘lgan.
Maʼrifatparvarlik g‘oyalari va taʼsiri
XVII-XVIII asrlarda Yevropa va Amerika mustamlakalarini qamrab olgan falsafiy oqim bo‘lgan-maʼrifatparvarlik harakati Mustaqillik deklaratsiyasi g‘oyalarini shakllantirishda muhim rol o‘ynadi. Jon Lokk va Jan-Jak Russo kabi maʼrifatparvar mutafakkirlar tabiiy huquqlar, ijtimoiy shartnoma va zolim hukumatlarga qarshi isyon ko‘tarish huquqi kabi tushunchalarni qo‘llab-quvvatladilar. Bora-bora ushbu g‘oyalar turli jamiyatlar bo‘ylab kech quloch yoya boshladi.
Bu g‘oyalar amerikalik siyosatdonlarning ham ongiga kirib, ularni Britaniya hukmronligining qonuniyligini shubha ostiga qo‘yishga va o‘z huquqlarini himoya qilishga ilhomlantirdi. Kun kelib ushbu maʼrifatparvarlik g‘oyalari va siyosiy falsafa tamoyili ozod mamlakat mustaqilligini eʼlon qilgan hujjatda o‘z o‘rnini topdi.
Mustaqillik sari yo‘l
Buyuk Britaniyadan mustaqillikni eʼlon qilish yo‘li qiyinchiliklar va qarshiliklarga to‘la edi. Biroq Boston, Leksington va Konkord shaharlarida mustamlakachilar bilan yuzaga kelgan savdo-iqtisodiy va harbiy qarama-qarshiliklar mahalliy aholi orasida imperiya boshqaruviga nisbatan murosasizlik kayfiyatini shakllantirib yubordi. Shimoliy Amerikaning 13 shtati bo‘ylab inqilob to‘lqini yuzaga keldi.
Shunday bir sharoitda Samuel Adams va Patrik Genri kabi taniqli shaxslar mustaqillik uchun ishtiyoqi baland millatparvarlar sifatida maydonga chiqdi. Filadelfiyada chaqirilgan Kontinental Kongress mustamlakalarning birlashishida va mustaqillik deklaratsiyasi loyihasini ishlab chiqishda hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Kontinental Kongress va Mustaqillik deklaratsiyasi
1775-yilda Shimoliy Amerikaning o‘n uchta mustamlaka shtatlari delegatlari Filadelfiya shahrida Kontinental Kongressga yig‘ilishdi. Bu yig‘ilish mustaqillikni eʼlon qilish g‘oyasi yo‘lida kurashayotganlar muvaffaqiyati uchun muhim qadam bo‘ldi.
Kongress turli xil qarashlarni ifoda etildi. Delegatsiya vakillarining ayrimlari aholi noroziliklaridan foydalanib, Britaniya oldiga o‘z talablarini qo‘yish, yon berishga majbur qilish, pirovardida esa baribir imperiya tarkibida qolishni taklif qilishdi. Ko‘pchilik vakillar esa to‘liq mustaqillikka erishish va ingliz hokimiyatining Shimoliy Amerikadagi mavjudligini tugatish masalasini qo‘llab quvvatlashdi.
Kongress yakunida Virjiniya delegati Tomas Jeffersonga mustaqillik deklaratsiyasi loyihasini tayyorlash topshiriladi. Hurfikrliligi va g‘oyalariga qatʼiy sodiqligi Jeffersonni tarixiy hujjat muallifiga aylantirdi va uning nomini tarixga abadiy muhrladi.
Mustaqillik deklaratsiyasi loyihasini ishlab chiqishda Jeffersonga Jon Adams, Benjamin Franklin, Rojer Sherman va Robert Livingston kabi yana to‘rtta taniqli shaxslar hamrohlik qilishgan. Beshlik qo‘mita nafaqat mustaqillikni eʼlon qiladigan, balki ushbu muhim qaror ortidagi tamoyillar va falsafani ifodalovchi hujjatni ishlab chiqishgan.
1776-yilning 4-iyulida Filadelfiyada navbatdagi Kongress o‘tkazildi. Unda Jefferson loyihasi asosidagi Mustaqillik deklaratsiyasi imzolandi. Tarixiy hujjat imzolanishi jarayonida 7 ta shimoliy va 6 ta janubiy shtatlardan 55 nafar vakil ishtirok etdi. Ushbu tarixiy kunda Buyuk Britaniyaning g‘arbiy mustamlakalar ustidan hukmronligi o‘z qonuniyligini yo‘qotdi. Hujjat imzolangan bo‘lsa, Amerika Qo‘shma Shtatlari deya nomlangan mamlakat haqiqiy suverenitetga erishish uchun qonli yo‘lni bosib o‘tishiga to‘g‘ri keldi.
Mustaqillik urushi
1775-yilda boshlangan Amerika koloniyalari va Britaniya urushi AQSH mustaqilligi eʼlon qilinishi ortidan yangi bosqichga kirdi. Mustamlakalarini yo‘qotishni istamagan markaz Virjiniyaga qo‘shinlar kiritdi. Yosh Amerikaning yangi hukumati esa aholidan ko‘ngillilar yig‘ib mustaqillik urushini boshladi.
1783-yilda asosiy janglar bo‘lib o‘tdi. Britaniya kuchlari yengilib, hududdagi ustunligini to‘liq boy berdi. AQSH hukumatining qudratli Britaniya ustidan g‘alabalari Londonga muxolif bo‘lgan Yevropaning ko‘plab mamlakatlari, xususan Fransiyani ilhomlantirib yubordi. Parij g‘arbdagi yangi hukumatni tan olishini va qo‘llab quvvatlashini bildirdi. Yevropada AQSHga xayrixoh kuchlar paydo bo‘lishi esa Britaniyaning to‘liq mag‘lubiyatini taʼminlab berdi. Britaniya AQSH mustaqilligini tan oldi.
1787-yilda AQSH konstitutsiyasi yozildi. Oradan bir yil o‘tib esa Kongress tomonidan tasdiqlandi. 1789-yilda esa konstitutsiya amaliyotga joriy qilindi. Uning birinchi va muhim talabi o‘laroq, AQSHda 4 yillik vakolatga ega prezident lavozimi joriy qilindi. Ushbu lavozimga birinchi bo‘lib kirishgan Jorj Vashington 1797-yilga qadar AQSHni boshqardi.
Ijtimoiy oqim yo‘nalishi o‘zgarishi va iqtisodiy taraqqiyot
AQSH to‘liq mustaqillikka erishib, ittifoqchilar topa boshlagani bilan uni ulkan taraqqiyotdan to‘sib qoluvchi omillar bor edi. Mamlakat iqtisodiy asoslariga ko‘ra amalda ikkiga bo‘linib bo‘lgan edi. Erkin sanoatga asoslagan kapitalistik shimol va qullar mehnatiga asoslangan plantatsiya xo‘jaligi ustuvor bo‘lgan janub o‘rtasida keskinlik bor edi.
Mamlakatni faol kapitalistik yo‘lga olib kirishni xohlagan hukumat XIX asrning 60-yillari boshida shimoliy shtatlarda qulchilikni bekor qildi. Iqtisodiyot tez rivojlandi. Janubda esa ekspluatatorlar qullarga erkinlik berishni yoqlamadi. Anʼanaviy eskicha xo‘jalik yuritish shakllari davom ettirildi. Natijada mamlakat qutblana boshladi
AQSHning yangi saylangan prezidenti Avram Linkoln 1861-yilda mamlakat miqyosida qulchilikni bekor qilish qarorini muhokamaga qo‘yishi ortidan fuqarolar urushi boshlanib ketdi. Shimoliy shtatlar prezidentni qo‘llab-quvvatladi.
1865-yilda kapitalistik shimol urushda g‘olib chiqdi. Janub armiyasi yakson qilindi. Quldorlardan ozod qilingan qullar hurfikrlik g‘oyalariga qo‘shilib, plantatorlarga faol qarshilik qilishdi. Mamlakat urush qilib bo‘lsa-da, “katta bosh og‘rig‘i”dan xalos bo‘ldi.
Mustaqillik urushi himoyachisi taqdiri esa ayanchli kechdi. Prezident Avram Linkoln 1865-yilda yengilgan janub plantatorlari yollagan qotil tomonidan olomon ichida otib o‘ldirildi. Linkoln o‘lgan bo‘lsa-da, plantatorlar hokimiyatga qayta olmadi. 1866-yilga kelib qullik butunlay bekor qilindi.
Fuqarolar urushidan keyin AQSH tez rivojlandi. G‘arbiy mintaqalar katta tezlikda o‘zlashtirildi. Egallangan hududlar va shtatlar soni ko‘paydi. Fransiyadan sotib olingan ulkan Luiziana, Meksika urushida qo‘lga kiritilgan Texas va Kaliforniya, shuningdek, Rossiya imperiyasidan sotib olingan Aylaska hududlari AQSHni hudud jihatdan ulkan mamlakatga aylantirdi.
Birinchi jahon urushiga kelib xalqaro savdo AQSHni boyitdi. Yevropada urush ketayotgan bir paytda AQSH tovarlari dunyoda faol tarqala boshladi. Urush Yevropani vayron qilish asnosida AQSHni ko‘klarga ko‘tara boshladi. 1916-yilda prezident Vudro Vilson AQSHning dunyodagi yangi mavqeini nazarda tutib, shunday degan edi — “Ilgari biz dunyoning oddiy mamlakati edik. Endilikda esa qo‘limizda jahon ortiqcha oltinining shunchalik katta qismi to‘planganki, uning vositasida yer yuzini boshqarishimizga to‘g‘ri kelmoqda”.
AQSH prezidentlari
1789-yildan beri AQSHni 46 ta prezident boshqargan. Ularning birinchisi Jorj Vashington edi, so‘nggisi esa Jo Bayden bo‘ldi. AQSH konstitutsiyasining 51-moddasiga muvofiq prezident vakolati 4 yil etib belgilangan.
Mamlakat tarixidagi eng yosh prezident Jon Kennedi edi. U 1963-yilda, 43 yoshida prezident kortejiga suiqasdda otib o‘ldirilgan. AQSH tarixidagi eng keksa rahbar esa Demokratlar partiyasidan saylangan Jo Bayden hisoblanib, u hozirda 78 yoshda.
AQSHda qonunlarga nomuvofiq tarzda muddatidan ko‘p prezident kursisida o‘tirgan yetakchilar ham bo‘lgan. Xususan Franklin Delano Ruzvelt 1932-1945 yillarda mamlakatni boshqargan. Ikkinchi jahon urushi ketayotgani va Ruzveltning kuchli siyosiy irodasi nogiron bo‘lishiga qaramay uni o‘z vafotiga qadar prezidentlik kursisida saqlab kelgan.
Mamlakatda partiyalar soni ko‘p bo‘lsa-da, siyosiy rahbariyatda hamisha Demokratlar va Respublikachilar partiyalari ustunlik qiladi. AQSHning barcha prezidentlari shu ikki partiyadan saylangan. Bu partiyalar kuchli raqobat muhitini shakllantirib, amerikacha plyuralizm, demokratiya, manfaatlar to‘qnashuvi hamda hurfikrlilik ramzi hisoblanadi.
Iqtisodiy salohiyat
AQSH bugungi kunda iqtisodiy jihatdan dunyoning eng yirik mamlakati hisoblanadi. Mamlakat yalpi ichki mahsuloti 28 trillion dollardan ortiqroqni tashkil qiladi. 2023-yilda YaIMning aholi jon boshiga taqsimoti hajmi 65 ming dollardan oshiqni tashkil etgan.
AQSH tashqi qarz bo‘yicha ham eng katta ko‘rsatkichlarga ega. 2024-yilning ikkinchi choragida mamlakat qarzi 33 trillion dollardan oshdi. Bu esa mamlakat rahbariyatida defolt bo‘yicha muhokamalarni ko‘paytirdi. 350 million aholili mamlakatda yuqori yashash darajasi va boy iqtisodiyot bo‘lishiga qaramay, hali uzoq yillar hal bo‘lmaydigan tashqi qarz va byudjet yetishmasligi muammosi yuzaga chiqdi. Hukumat bunga qarshi turish uchun ijtimoiy xarajatlarni qisqartirish hamda yirik korporatsiyalardan olinadigan soliqlarni ko‘paytirish masalasida muhokamalar olib bormoqda.
Geosiyosat
AQSH tashqi siyosatda muntazam ravishda “qattiq kuch” tamoyiliga tayanib keladi. Inson huquqlari va mamlakatlar suverenitetini himoya qilish asnosida xorijdagi harbiy ishtirokini va intervensiyasini faol targ‘ib qiladi.
Butun dunyoda 750 dan ortiq AQSH harbiy bazalari joylashtirilgan. Ular asosan Yevropa, Yaqin Sharq va Xitoy atrofida mavjud. NATO va ASEAN kabi bloklar Yevropa, Yaqin Sharq va Janubi-Sharqiy Osiyoda Vashington manfaatlarini himoya qiladi.
Amerika Qo‘shma Shtatlari 250 yilga yaqin tarixi davomida kapitalistik dunyo yetakchisiga aylandi. Yillar davomida ilm-fan sohasidagi elita va jamiyatlar intelligensiyasi AQSHda to‘plandi. Bu esa mamlakatdagi yuqori ish haqi hamda ziyoli qatlam uchun beriladigan preferensiyalar bilan bog‘liq. Dunyoning texnikaviy sohadagi eng yirik magnatlari va transmilliy korporatsiyalari AQSHda joylashgan. Bu mamlakat birinchi dunyo mamlakati va uning iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar kapitalistik dunyoni o‘zgartira oladigan darajada ahamiyat kasb etadi.
Izoh (0)