NKVD agenti Ramon Merkades xalqaro antistalin muxolifati yetakchisi Lev Trotskiyga muzo‘yar bolta bilan og‘ir jarohat yetkazadi. Keksa inqilobchi hushini yo‘qotmasidan oldin soqchilariga hujum qilgan erkakni o‘ldirmaslikni va uni kim yuborganini aniqlashni buyuradi. Shifokorlarning sa’y-harakatlariga qaramay, Trotskiy ertasi kuni tongda vafot etadi. Oradan 20 yil o‘tib, 8-iyun kuni esa Merkader Kremlda Lev Trotskiyni o‘ldirgan Sovet Ittifoqi Qahramoni yulduzi bilan taqdirlanadi.
Nima uchun Trotskiy hokimiyat uchun kurashda Stalinga mag‘lub bo‘ldi?
Fuqarolik urushi vaqtida Sovet Rossiyasida Vladimir Lenindan boshqa Lev Trotskiy kabi ta’sir doiraga ega inson yo‘q edi. Harbiy ishlar bo‘yicha xalq komissari va Inqilobiy harbiy kengash raisi lavozimlarida o‘tirgan Trotskiy eng qaltis vaziyatlarda ham shaxsan o‘zi frontga borib, ishni “qizillar” foydasiga hal etib kelardi. 1918-yil sentyabrda Qozonning olinishi, 1919-yil oktyabrda Petrogradning muvaffaqiyatli mudofaasi uning xizmatlari hisoblanadi.
Tinchlik boshlanishi bilan bolsheviklar partiyasi harbiy yetakchisining obro‘si sekin-asta kamaya boshladi. Siyosat borasida esa ziddiyatli Trotskiy o‘ziga teng maqomga ega shaxslar orasida ittifoqchi topa olmadi. 1920-yillarning birinchi yarmida uning tarafdorlari yetarlicha edi, ammo yuqori doiralarda emas. Barcha talablarga javob beradiganlar esa g‘ayrioddiy sabablarga ko‘ra vafot etardi.
Trotskiy 1924-yil yanvarda Abxaziyada dam olayotgani bois Leninning vafoti vaqtida yonida bo‘la olmaydi. U yangilangan rahbariyat rollari muhokama qilingan dafn marosimiga ham yetib kela olmagan — va bu uning pozitsiyasiga qaratilgan birinchi kuchli zarbaga aylandi. Iosif Stalin hokimiyat tepasiga ko‘tarilgan sari uning Volgograd mudofaasidan beri davom etayotgan Trotskiyga qarshi dushmanligi kengayib borardi. Partiya bosh kotibi harbiy ishlar bo‘yicha xalq komissariga qarshi Petrograd hamda Moskva ishchilar va askarlar deputatlari kengashi raislari bilan do‘stlashishga kirishadi. Qarama-qarshi bloklardagi odamlarning kombinatsiyasi bir necha bor o‘zgaradi va natijada Trotskiy barcha lavozimlaridan mahrum etilishi hamda SSSRdan quvg‘in qilinishi bilan yakunlanadi.
Trotskiy 1920-yillar oxirida, hali o‘z tarafdorlarining aksariyati tirik bo‘lgan vaqtda Stalin uni otib tashlash yoki zaharlash kabi jismoniy yo‘q qilishiga jur’at qila olmaydi deb hisoblardi. Keyinroq SSSR yetakchisi Trotskiyning surgunini, muxolifning so‘zlariga ko‘ra, “eng katta xato” deb ataydi. Stalin boshqa davlatda izolyatsiyada qolgan, moddiy mablag‘lari va yordamchilari bo‘lmagan Trotskiy o‘zi uchun xavfi tug‘dirmasligiga ishonardi. Ammo u nafaqat taslim bo‘lmadi, balki xorijda ham yangi tarafdorlarini to‘plashga erishdi.
Trotskiyning Stalin obro‘si va u yaratgan rejimga qarshi xorijdagi chiqishlaridan keyin bosh kotib uzoq yillik raqibini yo‘qotish haqida o‘ylay boshlaydi. Bunday imkoniyat esa darhol paydo bo‘lavermaydi. Ikkinchi jahon urushi esa yaxshi bahonaga aylandi — uning ortiga ko‘plab jinoyatlarni yashirish mumkin edi. Shunday qilib, 1940-yil 6-avgust kuni ichki ishlar xalq komissari Lavrentiy Beriyaning buyrug‘i bilan chekistlar mashhur genetik olim Nikolay Vavilovni hibsga oladi. Olim butun dunyoga mashhur shaxs bo‘lgani sabab 5 yil davomida hech kim unga teginmay kelayotgandi.
SSSRdan surgun va birinchi suiqasd
Majburiy emigratsiya sabab Trotskiy hamda uning rafiqasi Natalya Sedova butun dunyo bo‘ylab sargardonlikda kun kechira boshlaydi. Ular dastlab Turkiyaga boradi, keyin esa Fransiyaga, u yerdan Norvegiyaga joylashadi. SSSR bosimi sabab er-xotin Meksikaga yo‘l oladi. Meksikada esa ular so‘l qarashlarga ega rassom Diego Rivyera va uning rafiqasi Frida Kaloning villasiga joylashadi. Trotskiy bu ayol bilan yaqin munosabatda bo‘ladi, ammo Sedovaning hech narsadan xabari bo‘lmagan.
Meksika hukumati Trotskiy va Sedovaga Koyoakandan uy beradi. Bu vaqtga kelib “Qizil armiya” asoschisining farzandlarining birortasi tirik emasdi: birinchi rafiqasi Aleksandra Sokolovskiydan tug‘ilgan qizi Nina 1928-yilda sildan vafot etadi, uning singlisi Zinaida esa 1933-yilda o‘z joniga qasd qiladi. SSSRda qolgan va siyosatga umuman aralashmagan muhandis olim Sergey Sedov 1937-yilda otib tashlanadi, uning akasi va Trotskiyning asosiy sherigi Lev Sedov 1938-yili Parijda ko‘richakni oldirish operatsiyasida g‘ayrioddiy holatda vafot etadi. Ota uning o‘limini Stalin agentlarining ishi deya hisoblardi. Bu voqealar Trotskiyni harakat qilishga undaydi: shu yilning sentyabrida Parijda uning tarafdorlari maqsadi jahon inqilobi bo‘lgan To‘rtinchi internatsional tashkilotini tuzadi.
Trotskiyni o‘ldirish bo‘yicha “O‘rdak” nomini olgan operatsiyaga NKVD xodimlari Pavel Sudoplatov va Naum Eytingon rahbarlik qiladi. Masalani hal etish uchun bir-biridan bexabar ikki guruh yuboriladi.
O‘limiga qadar Trotskiy Koyoakanda Stalin tarafdori bo‘lgan Xose Sikeyros boshchiligidagi Ispaniya fuqarolar urushi faxriylarining suiqasdidan omon qolgandi. Terrorchilarning tunda uyga uyushtirgan hujumi muvaffaqiyatli kechmaydi: bunday operatsiyalarda tajribasiz bo‘lgan ispanlar yotoqxonani o‘qqa tutadi, biroq u yerdagilar o‘lgan-o‘lmaganini ko‘zdan kechirmaydi. Kutilmagan hujumga qaramay, er-xotin nabirasi Vdevolod (Esteban) Volkov bilan karavot ostiga yashirinishga ulguradi va omon qoladi.
Hujum oqibatida Trotskiyning NKVD tomonidan og‘dirib olingan soqchilaridan biri vafot etadi. Versiyalardan biriga ko‘ra, u terrorchilarni o‘z boshlig‘i joylashgan xonalardan uzoqroqqa olib ketishga uringan.
Hujumdan keyin Meksika politsiyasi Trotskiy uyini qo‘riqlashni kuchaytiradi. Ammo bunday harakatlar uning o‘limini uch oyga kechiktiradi, xolos. Huquq-tartibot idoralari ikkinchi guruh ham suiqasdga tayyorgarlik ko‘rayotganidan bexabar edi. Chekistlar Stalinning faol tarafdori bo‘lgan ispaniyalik kommunist Mariya Karidad Merkaderning o‘g‘lini Trotskiyni o‘ldirishga tayyorlay boshlaydi. Ramon Merkader inqilobchiga kanadalik biznesmen Frenk Jekson nomi ostida yaqinlashtiriladi. Uning ishonchini qozonish uchun Merkader Trotskiy kotibiyatidagi xodimlardan biri — Silviya Ageloff bilan yaqin munosabatlar o‘rnatishga majbur bo‘ladi.
Bu inson stalinizm fanati, Ispaniyadagi fuqarolik urushi ishtirokchisi edi. U jahldor ispan bo‘lgan. Merkader onasiga o‘ta sadoqatli edi — ayol tom ma’noda uni boshqarardi. Karidada Merkader NKVD agenti Naum Eytingon bilan qalin munosabatda bo‘lgan. Ular Ramonga Trotskiyga qarshi nafratni singdirishga erishadi, — deydi inqilobchining nabirasi Volkov.
Suiqasd uyushtiriladigan paytda Trotskiy Stalin biografiyasi ustida ish olib borayotgandi. Uning o‘zi Vladimir Lenin haqida kitob yozmoqchi edi, ammo u SSSRning amaldagi rahbarining faoliyati to‘g‘risida yozish bo‘yicha buyurtma oladi — emigrant moliyaviy qiyinchiliklarni kechirayotgani bois yaxshi qalam haqi evaziga rozi bo‘ladi. Volkovning fikricha, SSSRdagilar kitobning chiqishidan qo‘rqqan. Shu sababdan Lubyankada antistalin muxolifati yetakchisini tezroq yo‘qotishga qaror qabul qilinadi.
Muzo‘yar bolta bilan uyushtirilgan hujum: guvohlar ko‘rsatmasi
Bu vaqtga kelib Merkader Trotskiyga yoqib qolgan, unga ancha yaqinlashgandi. Mehmon tez-tez tashrif buyura boshlaydi. Sedova o‘z memuarlarida qayd etganidek, suiqasddan bir necha kun oldin u o‘z harakatlarida shubha uyg‘ota boshlaydi. Trotskiy hatto “Jekson”ning villa hududiga kelishini cheklash, shuningdek, bu odamga nisbatan “kichik surishtiruv” o‘tkazishni so‘raydi.
Avgust o‘rtalarida Merkader To‘rtinchi internatsional himoyasiga bag‘ishlangan qo‘lyozmalarini olib kelib, Trotskiydan unga baho berishini so‘raydi. Trotskiy ushbu tashabbusga shubha bilan qaraydi, ammo 1940-yil 20-avgust kuni maqolani muhokama qilish uchun uchrashish taklifini beradi.
Shu kuni soat 17:30 da Merkader o‘zi bilan alpinistlarning muzo‘yar boltasi, shuningdek, to‘pponcha va xanjar olib keladi. Onasi va Eytingon qotilni kelishilgan joyda kuta boshlaydi.
Uydagilar Ramonning shunday issiq havoda plashda kelganiga hayron qoldiradi, biroq bu hech kimda shuhba uyg‘otmaydi. Ramon o‘zini yomon his qilayotganini aytadi. Natalya Ivanovna unga bir stakan issiq choy taklif qiladi. Merkader avvaliga ishni yakunlashi kerakligini bildirib, choydan bosh tortadi va bir stakan sovuq suv ichadi. Sedova gap maqola muhokamasi haqida ketyapti deb o‘ylaydi. Ramon esa mutlaqo boshqa narsani nazarda tutgan edi, — deyiladi “Lev Trotskiy. №1 dushman. 1929-1940” kitobida.
Bir-biri bilan salomlashgan uy egasi va mehmon Trotskiyning ishchi xonasiga yo‘l oladi. Trotskiy matnni o‘rganish uchun stolga o‘tirganida NKVD agenti plashi ostiga yashiringan muzo‘yar boltani oladi va bor kuchi bilan 60 yoshli inqilobchining boshiga uradi. Zarba oqibatida alpinistlar qurolining 7 santimetr uchi Trotskiyning gardaniga kiradi, biroq shunga qaramay, u yana bir necha soat hushini yo‘qotmaydi.
Oradan yillar o‘tgach, 1969-yilda Merkader Sudoplatovga hujumining ayrim detallarini oshkor etadi. Hujum vaqtida Trotskiy boshini burgani sabab zarba yo‘nalishini o‘zgartiradi va uning kuchini kamaytiradi.
O‘z navbatida, qotilning advokati Eduardo Seniseros 1995-yilda Trotskiy qo‘llari bilan zarbadan himoyalanganini, shu bois ham omon qolganini ta’kidlagandi. Seniserosning aytishicha, Merkader kabinet eshigini ichidan qulflaganidayoq Trotskiy mehmonning tashrifi maqsadini anglagan va stol tortmasidan to‘pponchani olishga uringan.
Uch yoki to‘rt daqiqa o‘tdi. Men qo‘shni xonada edim. Kutilmaganda dahshatli chinqiriq ovozi eshitildi. Eshik oldida Lev Davidovich paydo bo‘ldi, uning yuzi qonga belangan edi, — deya eslaydi Sedova.
Trotskiy zudlik bilan gospitalga yetkaziladi va ertasi kuni u soat 07:25 da vafot etadi. “Iltimos, do‘stlarimga ayting, men To‘rtinchi internatsionalning g‘alabasiga ishonaman… Olg‘a boring” — bu Trotskiyning oxirgi so‘zlari edi.
Yarim asrdan ortiq vaqt davomida qotillik quroli yo‘qotilgan deya hisoblab kelingan, biroq 2005-yilda qurol mexikolik Ana Alisiya Salasning uyidan topiladi. Muzo‘yar bolta unga Meksika maxfiy politsiyasida ishlagan bobosidan meros qolgan. Jinoyat quroli keyinchalik amerikalik tarixchi va biznesmen Kit Meltonning qo‘liga tushib qoladi, u esa o‘z navbatida boltani muzeyga sovg‘a qiladi.
Bolta sopida Merkaderning qonli barmog‘i izlari saqlanib qolgan. Muzo‘yar boltaning uzunligi mavjud ma’lumotlardagi raqamlarga mos keladi, sopi esa kiyim ostiga yashirish uchun qirqilgan edi.
Merkader o‘ziga chiqarilgan hukmga ko‘ra Meksika qamoqxonasida 20 yil o‘tiradi. 1960-yil mayida u ozod etiladi va Kuba orqali SSSRga olib boriladi. Moskvada SSSR Oliy kengashi prezidiumi rahbari Leonid Brejnev Merkaderga Lenin ordeni hamda Sovet Iffifoqi Qahramoni yulduzini topshiradi. Ispan va uning rafiqasiga “Sokol” metrosi yaqinidan to‘rt xonali kvartira, Kratovodan davlathovli beriladi va 400 rubl miqdorida nafaqa tayinlanadi.
Izoh (0)