Dante Aligyeri — italiyalik shoir va yozuvchi, ilohiyot mutaxassisi, siyosiy arbob. U nafaqat Italiya, balki Yevropa adabiyotining asoschilaridan biri hisoblanadi. Dante asarlari yuzlab yillar o‘tganiga qaramay, hozirga qadar butun dunyoda e’tirof etib kelinadi.
Bolalik va o‘smirlik
Dante Florensiyada dunyoga keladi. Uning to‘liq ismi Durante delyi Aligyeri. Shoirning haqiqiy tug‘ilgan sanasi ma’lum emas — u 1265-yilning 21-may va 1-iyun oralig‘ida dunyoga kelgan deya hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, uning ajdodlari Rimdagi Elizeylar hisoblanadi — ular Florensiyaga asos solishda ishtirok etgan. Bobosining bobosi Kachchagvid Konrad III davrida ritsar bo‘lgan, salib yurishida qatnashgan. Buvisining buvisi Aldiyeri da Dontana badavlat oiladan bo‘lib, o‘g‘liga Aligyeri deya ism qo‘ygan va keyinchalik bu familiyaga aylanib ketgan.
Dantening bobosi gvelflar va gibellinlar o‘rtasida yuz bergan janglardan keyin Florensiyadan quvilgan bo‘lib, vataniga 1266-yilda qaytgan. O‘g‘li Aligyeri II esa Dantening onasi Bella kabi siyosatdan yiroq insonlar edi. Ayol farzandi bolaligida vafot etgan, otaning ikkinchi turmushidan Franchesko va Tana ismli bolalari bo‘lgan.
Dante ilmli inson bo‘lib, tabiiy fanlar va adabiyotni yaxshi ko‘rgan. U she’riyatga qachon qiziqishni boshlagani noma’lum, ammo Dantening “Yangi hayot” asari 1292-yilda yozilgan. Asardan o‘sha davrda yozilgan poemalar o‘rin olgan. Saylanmada she’rlarni ham uchratish mumkin edi. Bu Aligyeri tomonidan Beatrichening o‘limidan keyin yozgan o‘ziga xos tavbasi hisoblanadi.
Shoir yoshligida bobosi kabi siyosatga qiziqib qoladi. XIII asr oxirlarida Florensiya Rim papasi tarafdorlari va dushmanlari o‘rtasidagi mojaroda o‘rtakash sifatida qatnashgan. Aligyeri papa hokimiyatga qarshi bo‘lganlar tarafini oladi. Avvaliga omad u tomonda edi, Dante partiyasi raqibdan ustun keladi va 1300-yilda shoir prior (“yetakchi”) lavozimiga tayinlanadi.
.jpg)
Ammo bir yildan keyin siyosiy vaziyat keskin o‘zgaradi — hokimiyat papa tarafdorlari qo‘liga o‘tadi. Dantega poraxo‘rlik bo‘yicha tuhmat qilinib, Florensiyadan quvib yuboriladi. Shuningdek, u davlatga qarshi faoliyatda ham ayblanadi. Shoirga 5 ming florin miqdorida jarima belgilanadi va mol-mulki musodara qilinadi. Keyinroq esa umuman o‘lim jazosi tayinlanadi. Bu vaqtda esa Aligyeri shahardan chiqib ketib bo‘lgandi, hukmdan xabar topgan shoir ortga qaytmaslikka qaror qiladi va surgunda yashay boshlaydi.
Dante umrining qolgan qismini Verona, Bolonya, Ravenna kabi shaharlarni kezib o‘tkazadi. Ayrim manbalarda shoir Parijda ham yashagani aytiladi, biroq ko‘plab tadqiqotchilar u Italiyani tark etmagan deya hisoblashadi. “Yangi hayot”dan keyingi barcha asarlari surgunlikda yozilgan.
Ilhom parisi — Beatriche
Dantening hayotidan xabardor insonlar uning deyarli barcha she’rlari-yu asarlari Beatriche ismli ayolga bag‘ishlanganini yaxshi biladi: kitoblarda u “Dante sevgan ayol” deyiladi. Ammo bir narsani unutmaslik kerakki, Beatriche hech qachon “uning ayoli” bo‘lmagan: ular unashtirilmagan, hatto bir-biri bilan sevishmagan ham. Dante merosi orasida Beatriche yerdan ko‘ra osmondagi hilqatlarga taalluqli ekani aytilmagan biror sahifa yo‘q: bu farishta, mo‘jiza, Dante uni ilohiylik daxldor deya ta’riflaydi.
.jpg)
Umuman olganda, Dantening Beatrichesi oddiy inson edi: uning ismi Biche bo‘lib, florensiyalik zodagon Folko Portinarining qizi. Biche yoshligida Simone Bardi ismli erkakka turmushga chiqqan. Biche-Batriche 1290-yilning iyunida vafot etganidan (25 yoshida) boshqa uning hayoti haqida ma’lumotlar yo‘q.
Shunday qilib, Dantening aksariyat she’rlari bag‘ishlangan ayol boshqa bir insonning rafiqasiga aylanadi: aftidan, bir necha bor shoirning unga ko‘zi tushgan, balki bir og‘iz ham gaplashishgandir. Beatriche Dante uchun ilhom manbayi edi, ammo seviklisi emas.
Dantening ham rafiqasi bo‘lgan — Jemma Donati. Biroq u hamma joyda Beatriche haqida yozgan, Jemma haqida esa bir og‘iz ham gap yo‘q. Nima uchun? Bu savolga javob berish asnosida ayrim o‘quvchilar e’tiboridan chetda qolgan bir masala bor — bu qadimiy an’analar. Uzoq yillar davomida ba’zi davlatlarda yoshlar sevib qolganiga emas, oilasi tanlagan insonga turmushga chiqadi. O‘sha davrda ham aristokratlar boyligini ko‘paytirish, burjuazlar ijtimoiy pillapoyada ko‘tarilish, qashshoqlar — sepi bor qizni uyiga olib kelish uchun uylanardi… Nikoh muzokaralar davomida hal bo‘lar, oila quradiganlar esa hech qanday ovozga ega emasdi. Dante bilan ham shunaqa holat sodir bo‘lgan deya taxmin qilinadi. Donatilar Florensiyadagi eng ko‘zga ko‘ringan oilalardan edi, Jemma bo‘lsa ularga “mos kelardi”. Oila keyinchalik baxtli bo‘lib ketgan-ketmaganini bila olmaymiz, ammo shu narsa ma’lumki, Dantega chiqarilgan hukmdan keyin Jemma u bilan Florensiyani tark etmagan.
Haqiqat va xayolot orasida
Dante 9 yoshida Beatricheni sevib qolgan. Oradan to‘qqiz yil o‘tgach, ular yana ko‘rishadi, qiz u bilan so‘rashganida yigitning muhabbati yanada alanga oladi. Shunga qaramay, Beatrichega bo‘lgan hurmat sabab Dante o‘z hissiyotlarini yashirib keladi va boshqa qizni sevib qolgandek o‘zini tutadi.
.jpg)
Oradan ko‘p o‘tmay Beatrichening otasi vafot etadi. Dante dahshatli tush ko‘radi — unda qiz ham vafot etgandi. Beatriche rostdan ham olamdan o‘tganida Dante unga atab ko‘plab g‘amgin she’rlarni bitadi.
Sevgi qissasi sodda, ko‘plab o‘ylab topilgan detallarga to‘la: tushlar, sevgi xudosi Amor bilan suhbat… Bundan tashqari, Dantening kitobini o‘qigan inson florensiyalik qizning hayoti va o‘limi haqidagi hikoya Iso Masihning hayotiga oid hikoyalarga o‘xshab ketadi. Dante “Yangi hayot”da Beatriche haqida ko‘p gapiradi, ammo hech qachon u bilan gaplashmaydi: eng qizig‘i — u qizning dugonalari bilan Beatriche haqida suhbat quradi, to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqot esa yo‘q, Dante birinchi qadamni qo‘yish uchun juda jur’atsiz.
“Ilohiy komediya” asarida yoritilgan asosiy g‘oyalar
Dastlabki narigi dunyo haqidagi tasavvur zardushtiylik dinida ishlab chiqilgan bo‘lib, u dunyo jannat, aʼrof va do‘zaxdan iborat, vafot etgan insonlar bu dunyodagi 12 qilmishlariga binoan marhamat yoki jazo topadilar deyilib, unda uchala qism tafsiloti berilgandi. Narigi dunyo haqidagi zardushtiylar taʼlimoti iudaizm, isaviya va islom dinlari tomonidan umumiy tarzda qabul qilingan edi. Ammo jannat, aʼrof, do‘zax qanday qurilgan, kimlar qaysi qismga borishga hukm qilinadi, qanday gunohlar uchun qanaqa jazo olinadi, aʼrof, jannatga kimlar kiradi, jannat rohati qay yo‘sin ekanligi haqida hech qanday maʼlumot yo‘q edi.
Dantening o‘ta boy fantaziyasi narigi dunyoni shunchalik aniq tasvirlab beradiki, jahon adabiyotining biror namunasi, hatto Sharq afsonalari, antik dunyo asotirlari ham unga teng kelolmaydi. Dante asarini “Komediya” deb atagan, chunki o‘rta asrlarda milliy tilda yozilgan va yaxshilik bilan tugallangan har qanday asar, janridan qatʼi nazar, komediya deb atalgan.
Keyinchalik Bokkachcho asarning mohiyati jihatidan “ilohiy” sifatini qo‘shgan. Shundan beri doston “Ilohiy komediya” deb ataladi. Doston narigi dunyoning uch qismini tasvirlovchi “Do‘zax”, “Aʼrof” va “Jannat” qismlariga bo‘linib, har qismi kantika deb ataladi. Bu atamani dastavval Ibn Sinoning “Urjuza”sini kremonalik Xerardo lotin tiliga tarjima qilganda qo‘llab, asarni Cantica de Nedicina deb atagan.
Dante Xerardo qo‘llagan atamadan foydalanadi. Doston 100 ta sheʼrdan iborat. Sheʼrlar uchliklar shaklida yozilgan. Dostonning har uchala qismi hajmi jihatidan bir xil, 33 sheʼrdan iborat. Shoir o‘z homiysi Della Sakalaga yozgan xatida doston to‘rt maʼnoga ega ekanini aytadi: aynan maʼnosi — insonlarning narigi dunyodagi taqdiri; majoziy maʼnosi — bu dunyoda qilgan ishiga yarasha jazo yoki rohat topishi; axloqiy maʼnosi —insonni yomon yo‘ldan qaytarish va yaxshilikka boshlash; yashirin maʼnosi — Beatrichega bo‘lgan muhabbatning shunday asar yaratishga ilhomlantirgan farog‘at kuchini kuylashdir.
“Ilohiy komediya”ning voqeasi murakkab emas: xayolida quyuq o‘rmonda adashib qolgan Dante uch yirtqich: arslon, bo‘ri va qoplonga yo‘liqadi. Ulardan qutulishni bilmay sarosimaga tushib turgan shoirning oldiga Vergiliy keladi. Antik shoir Danteni bu balolardan qutqarib, uni oxir dunyoning uch qismi bilan tanishtirish haqida oliy buyruq bo‘lganini aytadi. Ustoz Danteni yetaklab do‘zaxning to‘qqiz qavati, undagi jazolanuvchi gunohkorlar, ularning tarixi, jazolarning turlari bilan tanishtiradi.
Izoh (0)