Joriy yilning oktyabr oyi boshida qo‘shni Afg‘onistonda kuchli zilzila sodir bo‘ldi. Ma‘lumotlarga ko‘ra, ushbu tabiiy ofat oqibatida 2 mingdan ortiq inson qurbon bo‘lgan, 6 ta qishloq butunlay vayron bo‘lgan.
“Daryo” qo‘shni Afg‘onistondagi ijtimoiy vaziyat, dunyo hamjamiyatining Afg‘onistonga e’tiborsizligi, “Tolibon”ning siyosiy qadamlari to‘g‘risida siyosatshunos Farhod Tolipov bilan suhbatlashdi.
– Oktyabr oyida Afg‘onistonda yuz bergan zilzila shundoq ham gumanitar inqiroz ko‘chasidagi afg‘on xalqini juda og‘ir holatga solib qo‘ydi. Nega Afg‘onistondagi vaziyatni jahon hamjamiyati e’tiborsiz qoldirmoqda?
– Ha, ayrim olimlar Afg‘oniston xalqaro kun tartibidan chetda qolib, ikkinchi-uchinchi darajali muammoga aylandi, deb aytishmoqda. Boshqalar bo‘lsa, unday emas deb hisoblaydi. Har ikki fikrning ham o‘ziga yarasha mantig‘i bor. Sentyabr oyida Nyu-York shahrida bo‘lib o‘tgan BMTning Bosh Assambleyasida O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev o‘z ma’ruzasida Afg‘onistonga alohida to‘xtalib, xalqaro hamjamiyat e’tiborini qaratishga harakat qildi. Albatta, O‘zbekiston uchun qo‘shni mamlakat hisoblangan Afg‘oniston muammosini bir chetga surish mumkin emas. To‘g‘ri, Afg‘onistonga gumanitar yordam berilmoqda. Misol uchun, O‘zbekistonning o‘zi ham zilzila sodir bo‘lganda yordam yubordi. Lekin Afg‘onistonni boshqa dunyodagi muammolar bilan teng ko‘rib bo‘lmaydi. Chunki Afg‘onistonga o‘xshash gumanitar yordamga muhtoj o‘lkalar ham bor.
To‘g‘ri, oktyabr oyi boshida ro‘y bergan zilzila bu hududdagi gumanitar inqirozni yanada kuchaytirib yubordi. Umid qilamizki, xalqaro hamjamiyat Afg‘onistondagi vaziyatga yana e’tibor qaratadi. Har holda qo‘shni O‘zbekiston qo‘lidan kelganicha Afg‘onistonga yordam bermoqda.
– Bilamizki, Afg‘onistonning xorijdagi aktivlari muzlatib qo‘yilgan. Ammo “Tolibon” shu vaqtgacha nimaning hisobiga kun ko‘rib kelmoqda?
– Bu biz uchun bosh qotiradigan masala. Ushbu masalada qandaydir sir yashiringandek. Afg‘onistonning sobiq hukumatiga tegishli bo‘lgan mablag‘lar AQSH banklarida muzlatib qo‘yilgan. Hozir Afg‘onistonning iqtisodiy holati unchalik ham yaxshi emas. Unda “Tolibon” nimaning hisobiga yashab kelmoqda, degan bir tabiiy savol tug‘iladi. Chunki davlatni boshqarish va iqtisodni yo‘lga qo‘yish uchun pul kerak. Bu masalada bironta ochiq manbalar yo‘q. Lekin ayrim siyosatshunoslar “Tolibon” kontrabanda va narkotik moddalarini yetish orqali mablag‘ topayotganini aytadi. Bundan tashqari, ayrim yirik kuch markazlari ham “Tolibon”ga yordam bermoqda. Xususan, Xitoy “Tolibon”ga Qo‘shtepa kanalining qurilishida yordam beryapti. Chunki mutaxassislari va puli bo‘lmagan “Tolibon” albatta tashqi yordamsiz bu ishni amalga oshira olmaydi.
– Afg‘onistondagi gumanitar inqiroz Markaziy Osiyo mamlakatlariga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkin?
– Xalqimizda qo‘shning tinch, sen tinch, degan maqol bor. Hozir Afg‘oniston notinch bo‘lib qolmoqda. Chunki Afg‘onistonni ichida “Tolibon”ga qarshilik qilayotgan kuchlar mavjud. Bundan tashqari, Afg‘onistonda turli terroristik tashkilotlar bor. Shu nuqtayi nazardan, Afg‘onistondagi vaziyat barqarorlashdi, deyishga biroz erta. Ya’ni Afg‘onistondan Markaziy Osiyo davlatlariga tahdidlar ko‘lami pasaygan deb ayta olmaymiz.
– Joriy yil 29-sentyabr kuni Rossiyaning Qozon shahrida Afg‘onistondagi vaziyatni barqarorlashtirish bo‘yicha beshinchi Moskva sammiti bo‘lib o‘tdi. Rossiyaning Afg‘onistonda qanday manfaatlari bor?
– Aslida Rossiya azaldan “Tolibon” harakati bilan yaxshi munosabatda bo‘lib kelgan. Hatto Afg‘onistonda beqarorlik avj olgan vaqtda Rossiya elchixonasi o‘z faoliyatini to‘xtatmagan edi. Shundan beri “Moskva jarayoni” sammiti tashkil etilib, unda Afg‘onistonga qiziqqan davlat vakillari ishtirok etadi. Bunday uchrashuv bir necha marotaba tashkil etilgan. Lekin bu safargi uchrashuv oldingi o‘tgan uchrashuvlardan farqli jihati — bu uchrashuv “Tolibon”ni Rossiya tomonidan tan olinishiga olib borsa kerak. Shuning alomatlari paydo bo‘ldi. Chunki bir necha oy oldin “Tolibon” tan olish iltimosi bilan Rossiya rahbariyatiga murojaat qildi. Demak, jarayon “Tolibon”ni tan olish tomon rivojlanmoqda. Boshqa tomondan, xalqaro hamjamiyatining qanday pozitsiyada bo‘lishidan qat’i nazar, Rossiya birinchi bo‘lib “Tolibon”ni tan olar?
– 17–19-oktyabr kunlari Xitoyning Pekin shahrida “Bir makon, bir yo‘l” loyihasi bo‘yicha sammit bo‘lib o‘tadi. Unga “Tolibon” harakati vakillari ham taklif etilgan. Nima uchun Xitoy o‘z loyihasiga Afg‘onistonni ham jalb qilmoqda?
– Shu ham yuqoridagi fikrlarimizning tasdig‘i bo‘lsa kerak. Ya’ni Xitoy ham Rossiya o‘xshab “Tolibon”ni tan olish harakatiga tushgan. Rossiya uchun “Tolibon”ni tan olish ortida harbiy-strategik manfaat yotgan bo‘lsa, Xitoy uchun geoiqtisodiy jihatdan manfaat mavjud. Afg‘oniston hududidan transport yo‘li o‘tgani uchun Afg‘oniston Xitoy uchun juda qulay.
Oxirgi vaqtlarda Rossiya ham, Xitoy ham “Tolibon”ni Afg‘onistondagi real kuch, u bilan ishlash kerak, degan fikrni ilgari surayotgan edi. Aslida bu tan olishdan boshqa narsa emas. Balki, mintaqadagi yirik kuch markazlari Afg‘onistonda “Tolibon”dan boshqa kuch mavjud emas, endi uni tan olishdan boshqa yo‘limiz yo‘q, degan fikrga kelgandir. Lekin AQSH, Yevropa Ittifoqi va BMT tomonidan bunday tendensiyani kuzatmayapmiz. Menimcha, Xitoy va Rossiya “Tolibon”ni tan olishga aniq qadamlar tashlamoqda.
– Yaqinda Xitoy Afg‘onistonga o‘zining yangi elchisini tayinladi. “Tolibon” ham xitoylik elchiga maxsus yorliq topshirdi. Bu nimani anglatadi?
– Bu tan olishning birinchi belgisi va sharti. Agar xorijiy elchiga yorliq topshirilsa, bu o‘sha davlat bilan diplomatik aloqalar o‘rnatilganini anglatadi. Diplomatik aloqalar o‘rnatildi degani rasman davlat va uning rahbariyati uni tan olganini bildiradi. Ya’ni Xitoy “Tolibon”ni tan olishga jiddiy qadam qo‘ydi.
Eslatib o‘tamiz, Xitoy raisi Si Szinpin taklifiga binoan Shavkat Mirziyoyev rafiqasi bilan birga amaliy tashrif bilan Pekin shahriga yetib bordi. Davlat rahbari “Bir makon, bir yo‘l” xalqaro forumining ochilishida ishtirok etadi va yalpi sessiyasida nutq so‘zlaydi.
Sardor Ali suhbatlashdi
Izoh (0)