Жорий йилнинг октябрь ойи бошида қўшни Афғонистонда кучли зилзила содир бўлди. Маълумотларга кўра, ушбу табиий офат оқибатида 2 мингдан ортиқ инсон қурбон бўлган, 6 та қишлоқ бутунлай вайрон бўлган.
“Дарё” қўшни Афғонистондаги ижтимоий вазият, дунё ҳамжамиятининг Афғонистонга эътиборсизлиги, “Толибон”нинг сиёсий қадамлари тўғрисида сиёсатшунос Фарҳод Толипов билан суҳбатлашди.
– Октябрь ойида Афғонистонда юз берган зилзила шундоқ ҳам гуманитар инқироз кўчасидаги афғон халқини жуда оғир ҳолатга солиб қўйди. Нега Афғонистондаги вазиятни жаҳон ҳамжамияти эътиборсиз қолдирмоқда?
– Ҳа, айрим олимлар Афғонистон халқаро кун тартибидан четда қолиб, иккинчи-учинчи даражали муаммога айланди, деб айтишмоқда. Бошқалар бўлса, ундай эмас деб ҳисоблайди. Ҳар икки фикрнинг ҳам ўзига яраша мантиғи бор. Сентябрь ойида Нью-Йорк шаҳрида бўлиб ўтган БМТнинг Бош Ассамблеясида Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев ўз маърузасида Афғонистонга алоҳида тўхталиб, халқаро ҳамжамият эътиборини қаратишга ҳаракат қилди. Албатта, Ўзбекистон учун қўшни мамлакат ҳисобланган Афғонистон муаммосини бир четга суриш мумкин эмас. Тўғри, Афғонистонга гуманитар ёрдам берилмоқда. Мисол учун, Ўзбекистоннинг ўзи ҳам зилзила содир бўлганда ёрдам юборди. Лекин Афғонистонни бошқа дунёдаги муаммолар билан тенг кўриб бўлмайди. Чунки Афғонистонга ўхшаш гуманитар ёрдамга муҳтож ўлкалар ҳам бор.
Тўғри, октябрь ойи бошида рўй берган зилзила бу ҳудуддаги гуманитар инқирозни янада кучайтириб юборди. Умид қиламизки, халқаро ҳамжамият Афғонистондаги вазиятга яна эътибор қаратади. Ҳар ҳолда қўшни Ўзбекистон қўлидан келганича Афғонистонга ёрдам бермоқда.
– Биламизки, Афғонистоннинг хориждаги активлари музлатиб қўйилган. Аммо “Толибон” шу вақтгача ниманинг ҳисобига кун кўриб келмоқда?
– Бу биз учун бош қотирадиган масала. Ушбу масалада қандайдир сир яширингандек. Афғонистоннинг собиқ ҳукуматига тегишли бўлган маблағлар АҚШ банкларида музлатиб қўйилган. Ҳозир Афғонистоннинг иқтисодий ҳолати унчалик ҳам яхши эмас. Унда “Толибон” ниманинг ҳисобига яшаб келмоқда, деган бир табиий савол туғилади. Чунки давлатни бошқариш ва иқтисодни йўлга қўйиш учун пул керак. Бу масалада биронта очиқ манбалар йўқ. Лекин айрим сиёсатшунослар “Толибон” контрабанда ва наркотик моддаларини етиш орқали маблағ топаётганини айтади. Бундан ташқари, айрим йирик куч марказлари ҳам “Толибон”га ёрдам бермоқда. Хусусан, Хитой “Толибон”га Қўштепа каналининг қурилишида ёрдам беряпти. Чунки мутахассислари ва пули бўлмаган “Толибон” албатта ташқи ёрдамсиз бу ишни амалга ошира олмайди.
– Афғонистондаги гуманитар инқироз Марказий Осиё мамлакатларига қандай таъсир кўрсатиши мумкин?
– Халқимизда қўшнинг тинч, сен тинч, деган мақол бор. Ҳозир Афғонистон нотинч бўлиб қолмоқда. Чунки Афғонистонни ичида “Толибон”га қаршилик қилаётган кучлар мавжуд. Бундан ташқари, Афғонистонда турли террористик ташкилотлар бор. Шу нуқтаи назардан, Афғонистондаги вазият барқарорлашди, дейишга бир оз эрта. Яъни Афғонистондан Марказий Осиё давлатларига таҳдидлар кўлами пасайган деб айта олмаймиз.
– Жорий йил 29 сентябрь куни Россиянинг Қозон шаҳрида Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштириш бўйича бешинчи Москва саммити бўлиб ўтди. Россиянинг Афғонистонда қандай манфаатлари бор?
– Аслида Россия азалдан “Толибон” ҳаракати билан яхши муносабатда бўлиб келган. Ҳатто Афғонистонда беқарорлик авж олган вақтда Россия элчихонаси ўз фаолиятини тўхтатмаган эди. Шундан бери “Москва жараёни” саммити ташкил этилиб, унда Афғонистонга қизиққан давлат вакиллари иштирок этади. Бундай учрашув бир неча маротаба ташкил этилган. Лекин бу сафарги учрашув олдинги ўтган учрашувлардан фарқли жиҳати — бу учрашув “Толибон”ни Россия томонидан тан олинишига олиб борса керак. Шунинг аломатлари пайдо бўлди. Чунки бир неча ой олдин “Толибон” тан олиш илтимоси билан Россия раҳбариятига мурожаат қилди. Демак, жараён “Толибон”ни тан олиш томон ривожланмоқда. Бошқа томондан, халқаро ҳамжамиятининг қандай позицияда бўлишидан қатъи назар, Россия биринчи бўлиб “Толибон”ни тан олар?
– 17–19 октябрь кунлари Хитойнинг Пекин шаҳрида “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси бўйича саммит бўлиб ўтади. Унга “Толибон” ҳаракати вакиллари ҳам таклиф этилган. Нима учун Хитой ўз лойиҳасига Афғонистонни ҳам жалб қилмоқда?
– Шу ҳам юқоридаги фикрларимизнинг тасдиғи бўлса керак. Яъни Хитой ҳам Россия ўхшаб “Толибон”ни тан олиш ҳаракатига тушган. Россия учун “Толибон”ни тан олиш ортида ҳарбий-стратегик манфаат ётган бўлса, Хитой учун геоиқтисодий жиҳатдан манфаат мавжуд. Афғонистон ҳудудидан транспорт йўли ўтгани учун Афғонистон Хитой учун жуда қулай.
Охирги вақтларда Россия ҳам, Хитой ҳам “Толибон”ни Афғонистондаги реал куч, у билан ишлаш керак, деган фикрни илгари сураётган эди. Аслида бу тан олишдан бошқа нарса эмас. Балки, минтақадаги йирик куч марказлари Афғонистонда “Толибон”дан бошқа куч мавжуд эмас, энди уни тан олишдан бошқа йўлимиз йўқ, деган фикрга келгандир. Лекин АҚШ, Европа Иттифоқи ва БМТ томонидан бундай тенденцияни кузатмаяпмиз. Менимча, Хитой ва Россия “Толибон”ни тан олишга аниқ қадамлар ташламоқда.
– Яқинда Хитой Афғонистонга ўзининг янги элчисини тайинлади. “Толибон” ҳам хитойлик элчига махсус ёрлиқ топширди. Бу нимани англатади?
– Бу тан олишнинг биринчи белгиси ва шарти. Агар хорижий элчига ёрлиқ топширилса, бу ўша давлат билан дипломатик алоқалар ўрнатилганини англатади. Дипломатик алоқалар ўрнатилди дегани расман давлат ва унинг раҳбарияти уни тан олганини билдиради. Яъни Хитой “Толибон”ни тан олишга жиддий қадам қўйди.
Эслатиб ўтамиз, Хитой раиси Си Цзиньпин таклифига биноан Шавкат Мирзиёев рафиқаси билан бирга амалий ташриф билан Пекин шаҳрига етиб борди. Давлат раҳбари “Бир макон, бир йўл” халқаро форумининг очилишида иштирок этади ва ялпи сессиясида нутқ сўзлайди.
Сардор Али суҳбатлашди
Изоҳ (0)