“Antibiotiklar otasi”: Aleksandr Flemingning insoniyatni qutqarib qolgan pala-partishligi

Oramizda antibiotiklarni qabul qilmagan inson bo‘lmasa kerak. Ampula yoki yaltiroq qadoqdagi hapdorilar zamonaviy tibbiyotning ajralmas qismiga aylanib bo‘lgan. Ammo ular paydo bo‘lgunga qadar odamlar o‘pka shamollashi, sil, ba’zida esa qonning ifloslanishiga olib keladigan oddiy shilinishlar oqibatida ham vafot etardi. Antibiotiklarning tarqalishi penitsillindan boshlandi, ushbu dori vositasini esa shotlandiyalik Alesandr Fleming tasodifan kashf etdi.

“Daryo” “100 buyuk inson” loyihasi doirasida olimning hayot yo‘llari haqida hikoya qiladi.

 

 

Taqdir o‘yini

Aleksandr Fleming shotlandiyalik fermerning farzandi bo‘lib, kelajakda mikrobiolog bo‘lishni umuman orzu qilmas edi. U 14 yoshida Londonga ko‘chib o‘tadi va kasbi oftalmolog bo‘lgan akasi Tom bilan yashay boshlaydi. Keyinroq Qirollik politexnika institutiga o‘qishga kirib, biznes va tijoratni o‘rganadi. Oliy ta’lim muassasasini 16 yoshida tamomlagan bo‘lajak olim kemasozlik kompaniyasiga ishga joylashadi va to‘rt yillik faoliyati davomida bu ish bilan shug‘ullanmoqchi emasligini tushunib yetadi.

Fleming tibbiyot yo‘nalishidagi karyera haqida 20 yoshidan o‘ylay boshlaydi va muvaffaqiyatli akasining izidan borishga qaror qiladi. U amakisidan qolgan merosni Londondagi Muqaddas Mariya shifoxonasining tibbiyot maktabida o‘qishga sarflaydi. U vaqtda Londonda tibbiyot yo‘nalishida 12 ta ta’lim muassasasi faoliyat yuritgan bo‘lib, Fleming istalgan birida o‘qishi mumkin edi, ammo tanlashda juda qiynaladi. Oxir-oqibat u o‘qishga kiradi va uch yildan keyin bakalavr darajasini oladi hamda jarrohlik bo‘yicha imtihonlarni topshiradi.

1906-yilda butun hayotini jarrohlikka bag‘ishlash imkoniyati bo‘lgan Aleksandr Fleming Muqaddas Mariya shifoxonasini tark etishga majbur bo‘ladi, natijada, yosh yigitning hayot yo‘llarida boshqa rejalar yuzaga keladi.

Barchasi taqdir ixtiyorida edi. Gap shundaki, yosh shifokor o‘qish davri davomida o‘q otish klubi a’zosi ham bo‘lgan va mazkur klub rahbari bo‘lgan doktor Jon Frimen iqtidorli merganni qo‘ldan boy berishni istamaydi. Shunda Frimen Flemingga o‘zi faoliyat yuritgan Muqaddas Mariya shifoxonasidagi tadqiqot guruhida ishlash taklifini bildiradi. Shu boisdan Fleming britaniyalik immunolog va bakteriolog, ich terlamaga qarshi vaksina yaratgan Almrot Raytning o‘quvchisiga aylanadi.

Fleming Raytning rahbarligi ostida bakteriologiyaga qiziqib qoladi va 1908-yilda bu yo‘nalishda ham bakalavr darajasini oladi — eng yaxshi talaba sifatida oltin medal.

 

 

Birinchi jahon urushi boshlangach, Fleming Qirollik armiyasining tibbiyot korpusiga qo‘shiladi va ko‘plab tajribalar o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi hamda quyidagilarni isbotlaydi: yaralarga antiseptiklar bilan ishlov berish foydadan ko‘ra ko‘proq zarar keltiradi, chunki u yara ichidagi bakteriyalarni o‘ldira olmaydi va leykotsitlarni nobud qilgan holda organizmning infeksiyaga qarshi turish funksiyasini kamaytirib yuboradi. Bu olimning birinchi jiddiy kashfiyoti edi.

Keyingisi 1922-yilda yuz beradi. Bu vaqtga kelib Fleming frontdan o‘zi uchun qadrdon bo‘lgan Muqaddas Mariya shifoxonasidagi laboratoriyaga qaytib bo‘lgandi. U o‘z mehnatlarini frontda askarlarning o‘limiga eng ko‘p sabab bo‘lgan gangrena va sepsisga qarshi antibakterial dorilarni qidirishga bag‘ishlaydi.

Iqtidorli olim bo‘lgan Fleming o‘zining batartibligi bilan ajralib turmasa-da, bu uning faoliyatida qo‘l keldi. Ishxonaga shamollagan holda kelgan olim bakteriyalarni o‘stirayotgan Petri idishiga aksiradi va ba’zi bakteriyalarning hujayra devorlarini yo‘q qila oladigan tabiiy antiseptik bo‘lgan lizotsimni kashf qiladi. Lizotsim, albatta, panatsiya emasdi (alkimyogarlar tomonidan go‘yo har qanday kasalga davo deb qaralgan dori) va jiddiy kasalliklarga qarshi tura olmasdi.

Unutib qoldirilgan Petri idishi

Flemingning pala-partishligi lizotsimni kashf etganidan olti yil o‘tib, tibbiyotni o‘zgartirib yubordi, ammo odamlar buni darhol anglamadi. Xo‘sh, bu qanday yuz berdi?

1928-yil. Aleksandr Fleming oilasi bilan uzoq vaqt o‘tkazgan ta’tildan laboratoriyasiga qaytib, stol ustida unutib qoldirilgan stafilokokli Petri idishlariga duch keladi. U tozalash ishlarini amalga oshirish asnosida, idishlarning ba’zilariga mog‘or zamburug‘lari tushganini payqaydi — ularning atrofida esa bakteriyalar yo‘q edi. U mog‘or tarkibida stafilokokni o‘ldirishga qodir antibakterial vosita bor degan xulosaga keladi va ishini idishga tushgan zamburug‘ni o‘rganishga bag‘ishlaydi.

 

 

Penicilliom notatum nomli zamburug‘ rostdan ham antibiotik xususiyatiga ega bo‘lib chiqdi va olim ta’sir ko‘rsatuvchi vositani penitsillin deb atadi. Tadqiqot davomida Fleming quyidagilarni aniqladi: dori stafilokokka, pnevmoniya, so‘zak, meningit va bo‘g‘maga qarshi samarali.

Shu yerda bir narsaga aniqlik kiritib ketish lozim: Flemingga qadar hech kim mog‘orning yallig‘lanishga qarshi xususiyatlari haqida o‘ylamagan deb bo‘lmaydi. Mog‘or bosgan oziq-ovqat vositalaridan Qadimgi Xitoy, Misr va Inklar imperiyasi davrida yaralarni davolashda foydalanilgan, Abu Ali ibn Sinoning ishlarida ham mog‘orning davolovchi xususiyatlari haqida so‘z boradi.

XIX va XX asr olimlari ham bu yo‘nalishda qator ishlarni olib borgan. Xususan, fransuz Ernest Dyushen Parijdagi Paster institutida mog‘orning ich terlama qo‘zg‘atuvchisiga qarshi tura olishi haqida ma’ruza qilgan, amerikaliklar Karl Alsberg va Otis Fisher Blek Birinchi jahon urushi boshlanishidan bir yil oldin mog‘ordan mikroblarga qarshi kislotani ajratib olishga muvaffaq bo‘ladi. Ammo bu ishlar e’tirof etilmay qolib ketgan.

Fleming o‘z kashfiyotini ilmiy hamjamiyatga 1929-yilda taqdim etadi: penitsillin haqidagi uning maqolasi eksperimental patologiya to‘g‘risidagi Britaniya jurnalida chop etiladi, ammo hamkasblarining hayratiga sabab bo‘lmaydi. Oradan yetti yil o‘tgach, u Londonda o‘tkazilgan mikrobiologlarning Ikkinchi xalqaro kongressida ma’ruza bilan chiqish qilib, Penicillion notatum va stafilokokk borasidagi tajribasini o‘rtoqlashadi. Biroq yana hech kim olimning infeksiyani davolovchi xususiyatga ega mog‘or haqidagi fikrini qo‘llab-quvvatlamaydi.

 

 

 

O‘zining haq ekaniga ishonchi komil bo‘lgan Fleming tadqiqotlarini to‘xtatib qo‘ymaydi, biroq mog‘ordan ta’sir ko‘rsatuvchi dorini ajratib olish, uni uzoq vaqt saqlash va sanoat miqyosida ishlab chiqarishga olimning imkoniyati yo‘q edi. Barchasi tez orada o‘zgaradi.

Penitsillin va Ikkinchi jahon urushi

Penitsillinning paydo bo‘lishiga nafaqat Aleksandr Fleming, balki 1933-yilda Germaniyada hokimiyat tepasiga natsistlar kelganidan so‘ng Buyuk Britaniyaga ko‘chib o‘tgan mikrobiolog Erns Cheyn ham katta hissa qo‘shgan edi. Cheyn Oksford universitetida antibakterial vositalar tadqiqoti bilan shug‘ullangan professor Fovard Flori qo‘l ostida ishlay boshlaydi. Bu yerda Cheynni Flemingning penitsillin haqidagi maqolalaridan biri e’tiborini tortadi va u Flori bilan birga bu yo‘nalishda ishga kirishadi.

1939-yilda Cheyn mog‘ordan keyingi tadqiqotlari uchun kukunsimon dorini ajratib olishga muvaffaq bo‘ladi. Olimlar sichqonlar ustida tajriba o‘tkazishga kirishadi: kemiruvchilarga xavfli bakteriya yuqtiriladi va penitsillin olgan jonivorlar omon qoladi. Endi eng muhimi qolgandi: dorining odamlarga samarali ta’sirini isbotlash.

Penitsillion ilk bor 1941-yil 12-fevral kuni qonning ifloslanishidan azob chekkan londonlik politsiyachining venasiga yuboriladi. Natijalar hayratlanarli: bemor tuzala boshlaydi va yana bir oy yashaydi, ajratib olingan penitsillin uni davolashga to‘liq yetmagani bois keyinroq politsiyachi vafot etadi. Olimlar oldida yangi muammo paydo bo‘lgandi: Germaniya fashistlari tomonidan muntazam o‘qqa tutilayotgan Buyuk Britaniyada mazkur dori vositasini ommaviy ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish.

 

 

Britanlar vaziyatning jiddiyligini anglagan holda amerikalik hamkasblaridan yordam so‘raydi va AQSHda birinchi antibiotikni ishlab chiqarish boshlanadi. Bu vaqtda ushbu dori vositasiga bo‘lgan talab yuqori edi: Ikkinchi jahon urushi vaqtida penitsillin jang maydonida emas, balki yaralariga infeksiya tushishdan ko‘proq o‘layotgan askarlar hayotini saqlab qolardi.

Flemingning kashfiyoti Sovet Ittifoqida ham qiziqish uyg‘otadi. Urush avvalida Buyuk Britaniyadan mog‘orning shtammini ololmagan SSSR mustaqil ravishda penitsillin olishga kirishadi. Bu bilan professor Zinaida Yermoyeva boshchiligidagi maxsus tajriba laboratoriyasi shug‘ullanadi. Sovetlarning birinchi penitsillini Penicillium crustosum nomli zamburug‘dan olingan edi.

1943-yilga kelib antibiotikni Britaniyaning o‘zida ham ishlab chiqarish boshlanadi, dori armiyaga yetkazib berila boshlanadi, yaradorlarni davolashda muvaffaqiyatli tajribalar o‘tkaziladi — va nihoyat penitsillion uzoq kutilgan e’tirofga sazovor bo‘ladi. Olimlar bor kuchini antibiotikni tadqiq etish va uni ishlab chiqarishga sarflay boshlaydi: ular ko‘proq ta’sir ko‘rsatuvchi vosita ajratadigan mog‘orning yangi shtammlarini o‘rganishga kirishadi. Natijada Penicillion chrysogenum kashf etiladi — undan Fleming aniqlagan mog‘ordan ko‘ra 400 barobar ko‘proq penitsillin ajratish mumkin edi.

Ikkinchi jahon urushi davrida penitsillindan foydalanish armiyada gangrenalar oqibatida yuzaga keladigan o‘lim holatini deyarli nolga tushiradi. Urushdan keyin, 1945-yilda Fleming, Cheyn va Flori o‘z mehnati uchun Nobel mukofotiga loyiq ko‘riladi.

Hozirgi kunda antibiotiklar bilan holat qanday?

Bir necha yildan keyin penitsillin kashf etilganiga 100 yil to‘ladi. Bu vaqt davomida minglab yangidan-yangi antibiotiklar paydo bo‘ldi. Penitsillinning o‘zida ham hozirda ayrim joylarda hanuzgacha foydalaniladi. Ammo antibiotiklarning kashf etilishi ortidan insoniyat yangi muammoga duch keldi — antibiotiklarga chidamli bakteriyalar.

 

 

Vaqt o‘tishi bilan mikroorganizmlar mutatsiyaga uchraydi va dorilar ta’siriga bardoshli bo‘lib qoladi. Aleksandr Flemingning o‘zi ham bunday holat yuz berishidan ogohlantirgan edi: u bemorlarga uzoq vaqt davomida penitsillin yuborish kerak emas deb hisoblagan. Boshqacha aytgancha, davolash kursi to‘liq bo‘lishi lozim va bu faqatgina penitsillinga taalluqli emas.

Gap shundaki, antibiotikni qabul qilayotgan bemor organizmida og‘riqni yuzaga keltirayotgan barcha mikroorganizmlar halok bo‘lmaydi — ayrimlari omon qoladi, bardoshliligi oshadi va yangi tashuvchilarni yuqtiradi. Masalan, ba’zi bakteriyalar penitsillinaz ishlab chiqarishga “o‘rganib olgan” — bu penitsillin va boshqa antibiotiklar ta’sirini kamaytiruvchi maxsus ferment.